Russian section (field W) of the war cemetry for soldiers of the First World War in Marchtrenk, Upper Austria, Austria. Photo: D-Kuru (Wikimedia Commons).

Auteurs die buiten de krijtlijnen van de consensus over de Oekraïne-oorlog treden, moeten dikwijls afrekenen met gratuite kritiek. De psychologie geeft inzicht in de vraag waarom mensen vallen voor propaganda. Een koloniale mentaliteit en latent racisme speelt mee, en men vergeet dat wij eeuwenlang profiteren van ongelijke machtsverhoudingen.

Op een druilerige zondagmiddag besloot ik een opname te bekijken van Testament of Youth, een verfilming van de memoires van de Britse schrijfster Vera Brittain uit 1933 over de Eerste Wereldoorlog. De film is geen fictie. Vera en de andere hoofdpersonen zijn echte figuren die de verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog hebben meegemaakt. De rolprent geeft een schokkend beeld van de hel in de loopgraven en in legerhospitalen, en toont de diepmenselijke aspecten rond jonge mensen die zich vrijwillig aanmeldden voor een uitputtingsoorlog, en ofwel omkwamen, of verder zwaar verminkt door het leven moesten. Testament of Youth eindigt met Vera’s vernietigende anti-oorlogstirade tegen een aanvankelijk uiterst sceptische menigte.

Parallellen

De film riep parallellen op met de oorlog in Oekraïne, en, uitzoomend, de vraag wat mensen aanzet om zich te laten meeslepen met de propaganda. Waarom staan mensen vaak vijandig tegenover een non-conformistische lezing van de oorlog? Waarom roept een opiniestuk als dat van UAntwerpen professor Tom Sauer in De Standaard zoveel negatieve reacties op? Waarom moet de professor afrekenen met ad hominem aanvallen? Waarom wordt hem ‘mooi verpakte ideologische prietpraat’, het ‘promoten van zelfhaat’ of ‘een verborgen antiwesterse agenda’ verweten? Waarom reageert iemand met ‘het is verbijsterend dat de EU nog steeds niet in staat is zichzelf te verdedigen tegen Rusland’, terwijl Rusland voortdurend duidelijk maakt dat het een probleem heeft met de zich tot haar grenzen uitbreidende NAVO?

Wat zet de mensheid aan om te denken dat de Russen zich laten verjagen uit een oorlog tegen het Westen, uitgevochten in een buurland?

De oorlog kon april vorig jaar in de kiem worden gesmoord als de Britse ex-premier Boris Johnson de Oekraïense president Zelensky niet – op straffe van het stopzetten van NAVO-steun – had aangezet om door te vechten. Sindsdien zijn honderdduizenden Oekraïners en Russen omgekomen of gewond geraakt. Miljoenen mensen zijn gevlucht, de Oekraïense economie staat op een absoluut dieptepunt. Voor wat? Wat zet de mensheid aan om te denken dat de Russen zich laten verjagen uit een oorlog tegen het Westen, uitgevochten in een buurland? Een oorlog die voor Rusland existentieel is. En die Biden blijkbaar aan de vooravond van zijn herverkiezing wil opgeven. Waarom zegt KUL-docent Stefaan Van Hecke ijskoud dat hij het voortbestaan van de wereld op het spel zou zetten voor een principiële positie?

Verwijten

Ook ik krijg niet enkel positieve reacties op mijn opiniestukken op Geopolitiek in context, De Wereld Morgen en elders. Zelfs hoogopgeleiden leveren negatieve feedback. Verwijten als ‘Poetin-vriendje’ en ‘medeplichtig aan Poetins moorden’ zijn blijkbaar het lot van een minderheidsstandpunt. Maar waarom onderbouwt men die kreten niet? Waarom is het rond een oorlog in de Europese achtertuin bon ton om een contraire auteur te verguizen? Waarom volgen mensen de propaganda blindelings? Hoe komt het dat de Oekraïnecrisis zoveel emoties oproept? Waarom reageren intelligente mensen zo negatief op het gedrag van de Russische president, maar bleven zij stil over de oorlogen in Joegoslavië (ook een Europese oorlog), Irak, Libië, Afghanistan, …?

Verwijten als ‘Poetin-vriendje’ en ‘medeplichtig aan Poetins moorden’ zijn blijkbaar het lot van een minderheidsstandpunt. Maar waarom onderbouwt men die kreten niet?

Men zou verwachten dat onafhankelijk denkende zielen beseffen dat de oorlog Rusland en China in elkaars armen heeft gedreven. Dat China, India, Turkije, Saoedi-Arabië, Iran en tientallen andere landen werken aan de door de Britse ‘vader’ van de geopolitiek, Halford Mackinder, gevreesde Euraziatische integratie die de VS buitenspel zet. Ziet men niet dat de VS misschien nog kleine, weerloze landen zoals Servië, Libië, Afghanistan en Irak kan vernietigen, maar militair niet opgewassen is tegen standvastige grote spelers? En toont de actualiteit niet dat ook de westerse financieel-economische systemen het niet lang meer kunnen opnemen tegen die van het duo China-Rusland? Ontbloot de door het Westen bekokstoofde Oekraïnecrisis niet het diplomatieke isolement van de VS?

Peilingen

Wat zeggen de statistieken? De laatste Clingendael Buitenland Barometer, waar ook ‘onze’ Mark Elchardus aan meewerkte, leert dat niet minder dan 87% van de Nederlanders Rusland (in 2022) ziet als bedreigend, veel bedreigender dan China, Noord-Korea, Wit-Rusland of Iran. Veel landen in Latijns-Amerika, Afrika, en Azië bekijken de oorlog in Oekraïne door een andere bril dan het Westen. Peilingen in 137 landen leren dat 66% van de mensheid buiten het Westen (in 2022) positief staat ten opzichte van Rusland. Zuid-Azië scoort 75%, Franstalig Afrika 68% en Zuidoost-Azië 62%. Deze resultaten leiden tot boosheid, ongeloof, en zelfs woede in het Westen, waar men maar moeilijk kan geloven dat 2/3 van de wereldbevolking niet aan de kant van het Westen staat.

Dat Rusland en het communisme bijna automatisch de vijand is, zit ingebakken in onze cultuur. Vanuit de basisbehoefte om zich veilig te voelen, ontstaat ook een wij-zij-gevoel. Wij zijn de tuin, zij de jungle, naar Europees buitenlands beleid-chef Josep Borrell.

Hoe kijken psychologen aan tegen deze materie? Mensen hebben een houvast nodig. Als zij zich maar houden aan de regels hoeven ze niet na te denken over hun gedrag of overtuigingen. Komen zij in aanraking met andere culturen, dan gaat hun basis wankelen. Zo’n aanraking stelt hun geloof in de westerse democratie, in hun cultuur, in hun christelijk geloof, in vraag. Dat plaatst hen voor een moeilijke denkoefening. Dat Rusland en het communisme bijna automatisch de vijand is, zit ingebakken in onze cultuur. Vanuit de basisbehoefte om zich veilig te voelen, ontstaat ook een wij-zij-gevoel. Wij zijn de tuin, zij de jungle, naar Europees buitenlands beleid-chef Josep Borrell. Het is een houding die gevoelens van empathie uitsluit en patriottisme aanwakkert.

Het expansionistische communisme

Een verklaring voor de negatie van de realiteit zou ook kunnen zijn dat de generatie in het Westen die het fenomeen ‘oorlog’ aan den lijve heeft meegemaakt, vrijwel is uitgestorven. De huidige generaties hebben het er sinds 1945 goed. Zij winden zich wel op over Russisch militair optreden, maar stellen zich slechts bij uitzondering vragen als het Westen de regels van het internationaal recht overtreedt. De vijandige houding sinds de Koude Oorlog van het westerse kapitalisme tegen wat werd afgeschilderd als ‘het expansionistische communisme van de Sovjet-Unie’ speelt hen parten.

Het gevolg is dat de massa zich gewillig laat kneden tot het gangbare, tot wat men hoort te denken. Mensen zijn onverschillig geworden over het historische onrecht. Zij hebben een spontane afkeer ontwikkeld tegen elk expliciet verzet tegen de historische gegroeide ongelijkheid. Menig westerling laat zich nog altijd bewust of onbewust leiden door een koloniale mentaliteit en door het daarmee samenhangende latente racisme, niet enkel ten opzichte van alles wat ‘zwart’ is, maar ook jegens het ‘uitheemse’ China. Men beseft niet dat het Westen eeuwenlang profiteert van ongelijke geopolitieke en geo-economische machtsverhoudingen.

Menig westerling laat zich nog altijd bewust of onbewust leiden door een koloniale mentaliteit en door het daarmee samenhangende latente racisme, niet enkel ten opzichte van alles wat ‘zwart’ is, maar ook jegens het ‘uitheemse’ China.

Koloniale uitbuiting

In zijn boek Koude oorlogsbuit. Totalitarisme – over Stalin, archieven en Hannah Arendt, zegt de Vlaamse dichter en schrijver Charles Ducal daarover:

“We bekijken de liberale democratie altijd vanuit onze welvarende metropolen en de situatie waarin wij hier nu leven. Maar men veronachtzaamt daarbij dat een zekere veralgemening van onze welvaart in de kolonies is betaald en door sociale strijd is afgedwongen, en dat het kapitalisme doorheen de geschiedenis over lijken is gegaan. De slachtoffers van eeuwenlange uitroeiing, onderwerping, slavenhandel en koloniale uitbuiting overschrijden spectaculair het aantal slachtoffers van alle communistische experimenten samen. Een vaststelling die je er uiteraard niet toe mag verleiden wat misliep onder het communisme te minimaliseren.”

Ducal beseft dat hij met zijn boek buiten de krijtlijnen van de consensus treedt. Maar hij maakt deel uit van een groeiende groep tegendraadse auteurs die mensen uitdagen de andere kant van het verhaal onder ogen te zien. De VS wil Rusland economisch en militair op de knieën krijgen. De Amerikaanse agressie is gericht op het behoud van een unipolaire wereld onder leiding van Washington. Het is niet de goedaardige supermogendheid waar het zich voor uitgeeft. Het probeert de wereld te verenigen achter het imperfecte kapitalisme en tegen het Chinese socialistische model. Wanneer egalitaire economische hervormingen een hinderpaal vormen voor het ongeremde Angelsaksische kapitalisme, slaat het wild om zich heen.

Wie dat evangelie verkondigt, moet tegen kritiek kunnen. Maar, om Dirk Nimmegeers, redacteur bij ChinaSquare en collega-auteur op De Wereld Morgen, te citeren: “We kunnen niet anders dan doorgaan en zoeken naar bondgenoten die ons kunnen inspireren [om] op een opbouwende manier [de gevestigde opinie] te bekritiseren”.

.