Het beeld van Stalin als totalitaire verschrikking wordt volgens Ducal gecultiveerd om het socialisme als alternatief voor het kapitalisme in diskrediet te brengen.
Als we vandaag PVDA en Vlaams Belang als elkaars spiegelbeelden beschouwen, hebben we dat volgens dichter Charles Ducal (70) vooral te danken aan een gechargeerd beeld van de Sovjet-Unie onder Jozef Stalin (1878-1953).
Dat de gewezen Dichter des Vaderlands het zichzelf niet makkelijk heeft gemaakt met dit boek is wel het minste wat je kan zeggen. Want in plaats van het stalinisme zelf af te wijzen als een misdadige karikatuur van het communisme gaat Ducal de karikatuur te lijf die het anticommunisme volgens hem van Stalin maakte. Ducal vertelt lang te hebben getwijfeld om het manuscript naar een uitgever te sturen.
“Ik maak een verbinding tussen de liberale democratie en het fascisme en een tegenstelling tussen fascisme en communisme”
“Omdat ik niet versleten wil worden voor stalinist en ik besef dat ik met dit boek buiten de krijtlijnen van de consensus treed. Ik zet een vraagteken bij het dominante ideologische schema van de twee verfoeide extremen links en rechts en het redelijke model van onze liberale democratie daar tussenin. Daarentegen maak ik een verbinding tussen de liberale democratie en het fascisme en een tegenstelling tussen fascisme en communisme.”
Alternatief voor een destructief kapitalisme?
De Leuvense dichter beschouwt zijn werk als een poging om tegenover een ideologisch gekleurde weergave een wetenschappelijk onderbouwd beeld te zetten van wat er destijds in de Sovjet-Unie is gebeurd. “Dat impliceert nuancering, afstappen van een zwart-witdenken en het zoeken naar redelijke verklaringen in plaats van demonisering. Ik denk dat we onderschatten hoe taai bepaalde ideologische vooronderstellingen zijn. Niet alleen aan de toog, maar ook in intellectuele middens.”
Maar zijn motivatie tot dit schrijven is toch eveneens ideologisch gedreven?
Ducal, die als student militeerde in de marxistisch-leninistische beweging, beaamt: “Ik wil nagaan of er een alternatief mogelijk is voor het kapitalisme, dat ik destructief vind. Dan is het logisch na te gaan waar er een alternatief in de realiteit heeft bestaan en is het zinvoller zowel positieve realisaties als negatieve ontwikkelingen te belichten in plaats van het kind met het badwater weg te gooien.”
Totalitair tweelingmonster
Dat velen vandaag communisme op één lijn plaatsen met het nazisme zet Ducal op rekening van de Koude Oorlogspropaganda en wijt hij ook in het bijzonder aan de Duits-Joodse filosoof Hannah Arendt (1906-1975).
Arendt vergeleek in Totalitarianism, het derde deel van The Origins of Totalitarianism (1951), het Russische sovjetcommunisme systematisch met het Duitse nationaal-socialisme. Totalitaire regimes domineren volgens Arendt hun onderdanen in elk aspect van het leven en worden gekenmerkt door complete wetteloosheid en terreur. Zowel de Duitse concentratiekampen als de kampen van de Goelag waren volgens de filosoof essentiële emanaties daarvan.
Maar Arendt had toch ook oog voor wezenlijke verschillen tussen het nazisme en het stalinisme, werpen we op. “De overeenkomsten zijn in haar ogen belangrijker dan de verschillen”, oordeelt Ducal.
“Ze beschrijft de twee kampsystemen op de meeste bladzijden samen als uiting van het absolute kwaad, pogingen om de mens van zijn menselijkheid te beroven en tot minder dan een dier te maken. Ik leg in mijn boek veeleer het verband tussen het nazisme en de terreur van het kolonialisme. Die twee zijn wat dat deterministisch natuurdenken in superieure en inferieure rassen betreft, zeer verwant. In beide gevallen is de terreur een natuurrecht van de sterkere.”
“Daartegenover was de terreur in de Sovjet-Unie een concreet gevolg van omwentelingen die enorme conflicten tussen tegenstrijdige belangen in het leven riepen. De rode terreur was een oorlogswapen tegen een vijand door wie men zich bedreigd voelde. We weten dat eenmaal op dat spoor de terreur tot vreselijke excessen heeft geleid, maar in tegenstelling tot wat Arendt beweert, was de terreur in de ogen van de bolsjewistische leiding altijd een wapen in een gevecht met een vijand.
De terreur in de Sovjet-Unie was een concreet gevolg van omwentelingen die enorme conflicten tussen tegenstrijdige belangen in het leven riepen
Het feit dat men in de jaren 30 getracht heeft tot een normale rechtsstaat te komen is veelzeggend. Men had toen de indruk dat de interne vijand zo goed als verdwenen was. Wanneer laait de terreur weer op? Na de moord in 1934 op Sergej Kirov, partijleider van Leningrad en een van Stalins belangrijkste medestanders, en een reeks onrustwekkende rapporten van de geheime dienst over sabotage, samenzwering, contacten met vijandelijke staten, enz…”
Volgens Ducal heeft Hannah Arendt ervoor gezorgd dat we vandaag zowel het sovjetcommunisme als het nazisme onder dezelfde noemer van het totalitarisme onderbrengen.
“De gelijkschakeling Hitler-Stalin tot een tweelingmonster is door Arendt gemeengoed geworden en ook door historici als Timothy Snyder en Anne Applebaum overgenomen. Totalitarisme zoals het nu gedefinieerd wordt, bijvoorbeeld op Wikipedia, schakelt nazisme en communisme gelijk, terwijl de verschillen tussen die twee systemen essentiëler zijn dan de gelijkenissen.
Het belangrijkste is dat het communisme breekt met het economisch systeem van het kapitalisme, terwijl het nazisme dat niet doet. Het begrip mist de essentie van de twee systemen: het ene is de meest gewelddadige vorm van kapitalisme, het andere is de vernietiging ervan. Een begrip dat het essentiële verschil tussen de twee systemen verdoezelt kan je moeilijk wetenschappelijk noemen”, stelt Ducal.
“Het belangrijkste is dat het communisme breekt met het economisch systeem van het kapitalisme, terwijl het nazisme dat niet doet”
Belegerd communisme
In de zienswijze van Ducal lijken de bolsjewieken voortdurend te ageren uit noodweer. Externe dreiging speelde uiteraard een rol, maar was deze werkelijk doorslaggevend voor de verregaande terreur en wetteloosheid van het sovjetregime?
Beoordeelt Ducal alles bij elkaar het reëel bestaande communisme als een beter alternatief dan de liberale democratie toen?
“Het gedachtegoed zeer zeker, de reële uitwerking ervan is iets anders. Er is enorm veel misgelopen. Niemand kan de massarepressie, het gebrek aan individuele rechtszekerheid, de explosie van terreur in 1937-1938 minimaliseren of vergoelijken.”
Maar voor Ducal zijn die mistoestanden niet inherent aan de leer. “De zaak is dat de Sovjet-Unie zich niet normaal, op redelijk tempo en in veilige omstandigheden kon ontwikkelen. Het kwam uit een langdurige oorlog, waarin het de interventielegers van alle grote kapitalistische landen tegen zich had gekregen, en bereidde zich meteen voor op een volgende, die Hitler aankondigde als een oorlog om de Sovjet-Unie te vernietigen.
Daardoor heeft het bestuur veel te lang volgens oorlogsrecht geregeerd. Dat heeft onvermijdelijk de interne structuren aangetast, een partij gecreëerd die het gewoon werd uitzonderlijke maatregelen van oorlogstijd als normaal te beschouwen. De leiding rond Stalin was zich overigens bewust van die scheefgroei. Vandaar de poging om in de jaren ’30 tot een democratische rechtsstaat te komen met vrije verkiezingen en grotere inspraak van onderuit.”
“Het bestuur heeft veel te lang volgens oorlogsrecht geregeerd. Dat heeft onvermijdelijk de interne structuren aangetast”
Ducal zet ook verschillende kanttekeningen bij het monolithisch beeld van de Sovjet-Unie geleid door één man die met een uitgekiend politieapparaat heel de samenleving domineerde.
“Dat beeld klopt niet, wijst onderzoek uit, sedert grotere delen van archieven van de voormalige Sovjet-Unie zijn opengesteld. De machtsverhoudingen en machtsstructuren lagen heel wat ingewikkelder. De invloed van lokale structuren en zelfs de inbreng van buiten de partij hebben een veel grotere rol gespeeld dan tot nu toe aangenomen.”
“De meeste van die bronnen komen van historici die het totalitaire paradigma ter discussie stellen, niet omdat ze Stalin willen verdedigen, maar omdat hun onderzoek duidelijk maakt dat dat paradigma niet klopt. Zo heeft J. Arch Getty al in 1985 afgeleid, zich baserend op het Smolensk-archief (in Amerikaanse handen na de oorlog), dat de terreur van 1937-1938 geen geplande operatie was, maar een volledig uit de hand gelopen situatie die ontsnapte aan de controle van de centrale leiding.
Na de opening van de Sovjetarchieven heeft hij die stelling verder kunnen uitbouwen. Davies & Wheatcroft en Mark Tauger hebben dan weer bewezen dat de hongersnood in 32-33 niet gewild was en het regime wel degelijk alles heeft gedaan om er een eind aan te maken.”
Ducal beschouwt de recente erkenning van de Holodomor (letterlijk: ‘doden door honger’), de grote hongersnood van 1932-1933 in Oekraïne, als genocide door het Vlaams Parlement in dat licht dan ook als een politieke demarche.
De tragedie vond plaats in het deel van Oekraïne dat in de jaren dertig tot de Sovjet-Unie behoorde en wordt vaak gekarakteriseerd als een door Stalin intentioneel gecreëerde hongersnood, omwille van etniciteit of sociale klasse. De schattingen over het aantal doden destijds lopen uiteen van drie tot zeven miljoen.
“De Holomodor is een propagandamythe uit de Koude Oorlog. De term Holodomor is duidelijk gesmeed om in het publieke beeld met de term Holocaust te worden verbonden. Zo is het duidelijk dat iemand als Timoty Snyder de archieven die sedert 1991 geleidelijk aan zijn open gegaan links heeft laten liggen. Hij brengt in zijn boek Bloedlanden, Europa tussen Hitler en Stalin naar voren hoe de hongersnood moedwillig en opzettelijk werd aangericht om Oekraïne de nek om te draaien.
“De Holomodor is een propagandamythe uit de Koude Oorlog, gesmeed om in het publieke beeld met de term Holocaust te worden verbonden”
Dit was al eerder door R.W. Davies en S.G. Wheatcroft weerlegd, maar vooral Tauger heeft uit de archieven de elementen kunnen halen die dat tegenspreken. Daaruit blijkt wat de werkelijke oorzaken van de hongersnood waren en op welke wijze de Russische overheid erop reageerde met het verminderen van de inleveringsquota, het inzetten van noodhulp en terugschroeven van de export.
Dat die bewijzen zonder meer genegeerd worden in de bestsellers van Snyder en Applebaum zegt veel over de hardnekkigheid waarmee men de mythe in stand wil houden. Ik vermoed dat de Vlaamse parlementsleden gewoon niet op de hoogte zijn.”
Het Vlaams Parlement erkende op 15 februari de Holodomor als genocide. Alleen PVDA onthield zich bij de stemming. Volgens Ducal wordt de catastrofe in Oekraïne uit 1932-1933 onder de benaming ‘Holodomor’, als een politiek instrument, door historici, politici en media op dezelfde tragische hoogte gehesen als de Holocaust.
“Maar het is niet de eerste keer dat een parlement een loopje neemt met de historische feiten. In 2019 keurde het Europees parlement een resolutie goed die Hitler-Duitsland en de Sovjet-Unie in gelijke mate verantwoordelijk stelt voor de Tweede Wereldoorlog wegens het Molotov-Von Ribbentroppact.
In mijn boek besteed ik een heel hoofdstuk aan de voorgeschiedenis van dat pact waardoor duidelijk wordt dat de Sovjet-Unie pas tot het pact besloot toen duidelijk werd dat Groot-Brittannië en Frankrijk alle pogingen om tot een efficiënt anti-nazifront te komen deden mislukken en door hun appeasementpolitiek Hitler in de kaart speelden.”
Wanneer Ducal de balans opmaakt, onderstreept hij wat er in de Sovjet-Unie onder Stalin ook onmiskenbaar aan positiefs is gerealiseerd. Zo roemt hij de ongeziene transformatie van een grotendeels ongeletterd land tot een moderne geïndustrialiseerde natie die niet alleen de levensomstandigheden van miljoenen mensen verbeterde, maar ook de triomf over het nazisme bewerkstelligde.
“Voor heel veel mensen opende de Oktoberrevolutie perspectieven. Aan de ene kant heeft het communisme onder Stalin massa’s mensen enthousiast meegekregen en aan de andere kant heeft ze ook grote groepen tegen zich in het harnas gejaagd door gevestigde klassenbelangen aan te tasten.”
China als lichtbaken voor de klimaatcrisis
Dat vandaag in China de politieke macht de economische macht in banen leidt, beziet Ducal eveneens als een positieve nalatenschap van het Sovjetcommunisme.
“Ik denk dat het een absolute noodzaak is dat de politiek de economie dicteert. Tenminste wat de grote lijnen betreft. China heeft bewezen dat het in staat is het land uit de onderontwikkeling op te tillen en de armoede zo goed als volledig uit te roeien.
“Ik denk dat het een absolute noodzaak is dat de politiek de economie dicteert. Tenminste wat de grote lijnen betreft”
In onze westerse democratie bestaat de essentie van de politieke macht eruit dat ze wordt beheerst door de economische macht. Terwijl in China de politieke macht de economische macht domineert en daar dus de mogelijkheid bestaat om op een termijn van 10 of 20 jaar gigantische stappen te zetten om een ecologische beschaving op te bouwen.
Als ik de schrijver en blogger Carlos Martinez mag geloven is het evolueren naar een ecologisch verantwoorde samenleving op dit moment een prioriteit van de Chinese overheid. Martinez heeft de plannen en de realisaties van de laatste tijd opgelijst in een uitvoerig dossier op zijn website ‘Invent The Future’.”
Voor Ducal vormt China een baken van hoop wat de klimaatcrisis betreft. “Zelfs als je er niet in gelooft dat ze dit in realiteit zullen waarmaken, is het niettemin dat soort politiek dat er moet komen. Een politiek waarbij een centrale staatsmacht, gedragen door de bevolking, maatregelen neemt die nodig zijn om de planeet te redden.
De marxistische analyse van het kapitalisme maakt volgens mij glashelder duidelijk dat Naomi Klein gelijk heeft: het is of het kapitalisme redden of het klimaat redden. Dus het Chinese systeem is op dit moment beter geschikt dan ons westers systeem om de klimaatcrisis aan te pakken.”
Arendt suggereerde in de herdruk van haar werk in 1966 een nieuwe totalitaire kandidaat: het China onder Mao. Maar nog los daarvan: gaat Ducal hier niet al te makkelijk voorbij aan het Chinese staatsgeweld tegenover fundamentele vrijheden en de onderdrukking van het individu ten behoeve van het collectief?
“De vraag is in hoeverre wij over China een betrouwbaar beeld krijgen via de dominante media? Als ik het boek van een bedrijfsleider als Pascal Coppens lees (Kunnen we China vertrouwen?) heb ik niet de indruk dat de overweldigende meerderheid van de Chinese individuen zich onderdrukt voelt”, riposteert Ducal.
“Ieder systeem trekt uiteindelijk zijn krijtlijnen vanuit de fundamentele drijfveer om het systeem te beschermen. In een land als België met een redelijk grote welvarende middenklasse mogen mensen veel van hun tak maken. Het systeem kan dit aan.
Maar van het moment dat de kapitaalbelangen echt bedreigd worden, toont het systeem waar de grenzen liggen. Als het kan zonder geweld, denk aan het politiek doodhetzen van Jeremy Corbyn. Als het moet met geweld, denk recent aan de afgezette linkse president Pedro Castillo in Peru of, vroeger, Allende in Chili. Maar het kapitalisme valt moeilijker te demoniseren. Als systeem heeft het geen persoonlijk gezicht waarop men, als op een monster, de propaganda kan richten.”
“Als systeem heeft het kapitalisme geen persoonlijk gezicht waarop men, als op een monster, de propaganda kan richten”
“Weet je, we bekijken de liberale democratie altijd vanuit onze welvarende metropolen en de situatie waarin wij hier nu leven. Maar men veronachtzaamt daarbij dat een zekere veralgemening van onze welvaart in de kolonies is betaald en door sociale strijd is afgedwongen en dat het kapitalisme doorheen de geschiedenis over lijken is gegaan.
De slachtoffers van eeuwenlange uitroeiing, onderwerping, slavenhandel en koloniale uitbuiting overschrijden spectaculair het aantal slachtoffers van alle communistische experimenten samen. Een vaststelling die je er uiteraard niet toe mag verleiden wat misliep onder het communisme te minimaliseren”, besluit Ducal.
Koude oorlogsbuit, Totalitarisme – over Stalin, archieven en Hannah Arendt is verschenen bij uitgeverij Vrijdag
