Het tijdschrift Charlie Hebdo, waarvoor niets heilig is, doet dapper mee aan de heiligverklaring van Samuel Paty. De baas van het blad, Riss, heeft het in het eerste nummer van 2021 over ‘de gevechten die de leerkrachten moeten en zullen moeten leveren, en samen met hem heel de samenleving, om te kunnen doorgaan met het bekritiseren van alle godsdiensten.’
Dat godsdiensten kritisch kunnen worden bekeken of doorgelicht is evident en het gebeurt ook voortdurend. Maar dat dit een speciale opdracht is voor leerkrachten is niet vanzelfsprekend, en dat de hele samenleving zich daarmee moet bezighouden evenmin. Als kritiek iets meer betekent dan zure oprispingen of wilde beschuldigingen, vergt ze nogal wat kennis, studie en onderzoek. Een levenswerk voor sommige vaklui, en veel werk voor politici of journalisten die zelfs maar een enkel facet van een godsdienst willen doorgronden in zijn juridische en maatschappelijke aspecten. Een cartoonist heeft daar natuurlijk veel minder werk mee. Hij neemt een opvallend, storend of komisch aspect van iets religieus als onderwerp en werkt het snel grafisch uit. Dat is een ander soort kritiek, dat grappig en briljant, maar ook pijnlijk, banaal of goor kan zijn. Die laatste, visuele kritiek werkt maar zinvol binnen de eerste, die materiaal verzamelt en analyseert, en op haar best zowel kwaliteiten als gebreken in het licht stelt.
Je kan natuurlijk een godsdienst, of alle godsdienst, afwijzen als voorbijgestreefd, achterlijk, conservatief, bedrieglijk, onverdraagzaam, misleidend en noem maar op. Dan kom je al gauw terecht in een militante ongodsdienstigheid, een strijdend atheïsme. Je kan je leven daarmee vullen, want er is, ondanks de secularisatie, nog genoeg godsdienst over voor eindeloze strijd. Die instelling kan misschien interessante gegevens en interessante informatie opleveren, maar zoekt niet altijd (of meestal niet) naar het positieve in de godsdienst. En als levensdoel is het misschien ook nogal beperkt, en niet zo positief gericht.
Zelf ben ik door mijn ouders katholiek opgevoed en heb daardoor ook 20 jaar katholiek onderwijs gevolgd. Daar heb ik geen spijt van, al heb ik uiteraard ook wel kritische kanttekeningen bij allerlei zaken. Een belangrijke kritiek is dat juist het katholieke wat te gemakkelijk (en soms ook te onnozel) was: te weinig Bijbelstudie en -kennis, weinig of geen kerkgeschiedenis, te weinig theologie. Ik ben al sinds lange tijd atheïst, maar lees geboeid over wat mij destijds onthouden werd.
Lof van de godsdienst
Vanuit mijn ervaring kan ik wel het positieve samenvatten van de godsdienst, zoals mijn ouders mij die voorleefden en doorgaven. De godsdienst (de katholieke zoals ik die heb leren kennen) verschaft structuur in het leven (de zondagsmis, de cyclus van de religieuze feesten, de rituelen zoals eerste en plechtige communie en vormsel), hij biedt een moraal aan, hij verschaft regelmatige bezinningsmomenten, hij geeft een levensperspectief, hij zorgt voor een groepsgevoel, hij biedt troost en blijdschap, hij plaatst je in een eeuwenoude traditie, hij heeft een prachtige esthetiek van gregoriaanse gezangen, polyfone missen, indrukwekkende gebouwen, fraaie kunstwerken, fascinerende teksten… Maar er is natuurlijk ook de keerzijde: godsdienstoorlogen, kettervervolgingen, inquisitie, autoritarisme, dwang, vermenging met staatsbelang, hypocrisie, seksueel misbruik, vrouwendiscriminatie enz.
Het belangrijkste wat ik uit mijn religieuze opvoeding heb overgehouden is toch vooral een soort levensfilosofie van respect en behulpzaamheid tegenover de medemens, sociaal engagement, en positieve ingesteldheid. Dat sluit kritische zin niet uit, maar ik heb helemaal geen behoefte om de godsdienst(en) te bestrijden, en zeker niet op de manier van Charlie Hebdo. Dat blad behoort tot de cultuur van het gevecht en het beledigen, en tot het doen escaleren van conflicten tot hun bloedig einde. Voor een enigszins harmonische samenleving lijken mij empathie, tact, diplomatie, overleg en compromis basisbegrippen.
De verblinding van Charlie
Ik ben dus eigenlijk een softie, maar laat ik nu de dingen toch maar even bij hun naam noemen. Wat is dat voor onzin, dat Paty vermoord zou zijn omdat hij les gaf! Hij is vermoord – en het waarom moet je niet aan Macron vragen, maar verneem je van Abdoullakh Anzorov zelf – voor het beledigen van de Profeet. In Frankrijk word je al gestraft als je niet eerbiedig bent tegenover de Marseillaise of de tricolore in de fik steekt. Maar de humorloze, obsceen denigrerende cartoon die Paty meende te moeten tonen aan kinderen zou volgens het Franse opperhoofd een normaal gebruik van de vrije meningsuiting zijn, en werd als reactie op de moord ook nog in het openbaar geprojecteerd. Een totale belediging voor de moslimbevolking van Frankrijk en de 1,8 miljard moslims in de wereld. En ondertussen eist het charter van de laïciteit, dat in elke Franse school uithangt, een ‘cultuur van respect en van begrip voor de ander’ en beweert Macron dat hij voor het ‘vivre ensemble’ is. Dit is een gevaarlijk soort schizofrenie, en Charlie Hebdo is daar een onderdeel en een gangmaker van.
En ach, wat is Charlie Hebdo toch een mooi, kritisch blad: de critici die bezwaren hadden tegen het wangedrag van Paty geeft Riss ervan langs, het zijn ‘lijkdragers van het denken’ en – onvergeeflijke fout – ook nog ‘briljante universitairen’ die vanuit hun hoge positie een oordeel durven uit te spreken! Het superkritische, niets ontziende magazine zit op één lijn met de malende Macron die de ongelukkige leraar misbruikt voor staatspropaganda en electorale doelstellingen.
De obsessie van een onbegrensde vrije meningsuiting
Hoor bovendien Riss over de leerlingen op school: ‘Hun de subtiliteiten van de vrijheid van meningsuiting uitleggen is dus vitaal. De volwassenen hebben het al erg moeilijk om ze te verstaan, dus je kan je voorstellen wat een moeilijke taak het is voor de jongsten. Daar komen leerkrachten aan te pas. Zij hebben de plicht aan hun leerlingen de verschillende vormen van vrijheid van meningsuiting te tonen en uit te leggen, daarbij inbegrepen de meest polemische zoals de Mohammedkarikaturen of andere zaken van elders.’
Ja, die subtiliteiten! Een jonge moslim of moslima moet als vanzelfsprekend aanvaarden dat in de les zijn of haar geloof op de vunzigste manier wordt beledigd en onderuitgehaald, maar dat het onaanvaardbaar is dat je niet wilt meedoen aan de opgelegde minuut stilte ter nagedachtenis van de ontspoorde leerkracht of daartegen protesteert! Uiterst subtiel! Heel belangrijk dat je dat leert, dat Frankrijk meet met twee maten en twee gewichten!
En luister naar de kunsttheoreticus Riss: ‘Want een kunstwerk, in de literatuur of in de schilderkunst, heeft als eerste functie te verontrusten en te doen twijfelen. Een tekening of een schilderij dat je niet van de wijs brengt is niets anders dan behangpapier om te kamer te versieren van een jongere. Je moet leerlingen van het college L’origine du monde van Courbet tonen, zodat ze ontdekken dat niet alles in de Bijbel staat. Je moet die collegeleerlingen de geschriften van de markies de Sade over God voorlezen opdat ze zouden begrijpen dat de Koran hen niet alles geopenbaard heeft. Je moet de leerlingen van het lyceum de teksten van Freud voorlezen opdat ze de Torah met andere ogen zouden herlezen. Je moet aan de leerlingen de karikaturen van Mohammed en van God tonen om hun onwetendheid te verstoren. Om hen te tonen dat vrij zijn altijd moeilijk is.’
De bewustzijnsvernauwing van Charlie
Ik heb niets tegen het bekijken of lezen van Courbet, Sade of Freud, maar dit lijkt me geen leerplan waar ik kinderen of jongeren aan zou toevertrouwen. En die karikaturen zijn even onpassend als overbodig. Dat kunst kan verontrusten (dat zullen we mogen lezen als een eufemisme voor schokken) en doen twijfelen, is evident, maar de meeste kunst doet dat niet. Kunst geeft ook rust, doet dromen, stemt vrolijk, geeft moed, draagt waarden uit, symboliseert macht, godsdienst of moraal… Riss propageert een hopeloos vernauwde kunsttheorie, een gevaarlijke mentale versmalling die ook Charlie Hebdo ontsiert. Als het maar schokkend is!
Riss eindigt dan met de woorden: ‘Samuel Paty is een voorbeeldige leraar geweest. Een leraar die zijn prachtige taak waardig was.’ Ik heb alle sympathie voor de mens Paty met zijn ongelukkig levenseinde, maar nergens blijkt dat hij een voorbeeldige leraar was. Hij probeerde blijkbaar zijn werk goed te doen, maar had geen duidelijke kijk op de zaken. Wellicht zat hij ook met een leerplan en lesmateriaal dat niet deugde, daar is nog niets over vernomen. Zijn belangrijkste eigenschap lijkt me dat hij twijfelde aan wat hij deed. Dat heeft hij voor op Riss, die ook niet weet wat hij doet, maar zelfs niet twijfelt.
https://charliehebdo.fr/2021/01/societe/les-eblouisseurs-de-conscience/
Zie ook:
