Eén van de elementen in het migratiedebat is de vrees voor uitheemse culturen. Die zouden kernwaarden van onze westerse samenleving ondermijnen. Onderzoek bevestigt dat diversiteit negatief samenhangt met sociaal kapitaal, maar culturele homogeniteit is niet onontbeerlijk voor sociale cohesie. In gevorderde samenlevingen kunnen ook instituties daar voor zorgen. Instituties als de trias politica, onafhankelijke rechtspraak, rechtsgelijkheid, basisvrijheden, publiek onderwijs, en vrije wetenschap vormen het bindmiddel in onze samenleving. Culturele diversiteit heeft geleid tot een cocktail van normen en waarden. Met of zonder asielzoekers en migranten, we hebben onze instituties hard nodig. Het zijn juist de aanvallen van ‘rechts’ op instituties die onze samenleving ondermijnen.

Economische effect van immigratie

Mensen migreren gedwongen of vrijwillig. De eerste categorie wordt gemotiveerd door conflict, geweld, oorlog, vervolging, onteigening en/of klimaatverandering, de tweede door betere kansen, gezinshereniging, opleiding, oudedagvoorziening en/of levensstijl. In 2021 wilde 16% van de volwassen wereldbevolking emigreren. In 2011 was dat nog 12%. De politiek beladen kritiek dat migranten jobs zouden stelen en onze economie zouden vernietigen, deugt niet. Onderzoek leert dat immigranten aanzienlijke economische voordelen opleveren en dat het totale economische effect van immigratie gemiddeld klein of zelfs licht positief is. Ziedaar de belangrijkste takeaways van de lezing van prof. dr. Ilse Ruyssen.

De professor gaf haar lezing op 11 december 2023 aan de Seniorenuniversiteit Hasselt¹. Ruyssen is onderzoeksprofessor in migratie-economie aan de Universiteit Gent. Haar onderzoek richt zich op de verklarende factoren van migratiebeslissingen en immobiliteit, en op de implicaties van (non-)migratie voor het levensonderhoud van individuen en gemeenschappen. Onder de titel ‘Migratiestromen: trends, uitdagingen en opportuniteiten’ behandelde zij in haar lezing de evolutie en samenstelling van migratiestromen, migratiemotieven, de profielen van migranten en de economische impact van migratie in het bestemmings- en oorsprongsland, voorafgegaan door een korte schets van de geschiedenis van migratie.

Definities

Definities zijn belangrijk in het maatschappelijk debat, en al zeker in het affectief gepolariseerde migratiedebat. Migratie hangt samen met mondiale gebeurtenissen zoals revolutie en oorlog, met belangrijke veranderingen zoals economische expansie, natievorming en politieke transformatie, en met omvangrijke grensoverschrijdende problemen zoals conflict, vervolging, onteigening en klimaatverandering. Men onderscheidt vrijwillige migranten (mensen die migreren als gevolg van eigen verlangens en motivaties²) en onvrijwillige/gedwongen migratie (mensen die migreren omdat men uit het thuisland wordt verdreven, bang is voor vervolging, of door bedrog of onder dwang moet verhuizen³). Maar dat onderscheid is in de praktijk niet altijd evident.

Migratie hangt samen met mondiale gebeurtenissen zoals revolutie en oorlog, met belangrijke veranderingen zoals economische expansie, natievorming en politieke transformatie, en met omvangrijke grensoverschrijdende problemen zoals conflict, vervolging, onteigening en klimaatverandering.

Het Vluchtelingenverdrag van 1951 definieert een vluchteling als ‘iemand die niet kan of wil terugkeren naar zijn/haar land van herkomst vanwege een gegronde vrees voor vervolging om redenen van ras, religie, nationaliteit, lidmaatschap van een bepaalde sociale groep of politieke mening.’ Vluchtelingen worden beschermd in het internationaal recht. Zij moeten niet gedwongen naar een land worden gestuurd waar ze het risico lopen het slachtoffer te worden van mensenrechtenschendingen. Zij moeten niet worden gediscrimineerd. Zij moeten toegang hebben tot werk, huisvesting en onderwijs. Vluchtelingen moeten zich vrij kunnen bewegen en hun eigen identiteit en reispapieren kunnen behouden.

Een asielzoeker is iemand die de bescherming van een ander land inroept, maar wiens procedure nog hangende is.⁴ Asielzoekers hebben het recht om asiel aan te vragen. Een asielzoeker wordt vluchteling in de zin van de VN-definitie zodra die de procedure heeft doorlopen, een positief antwoord heeft ontvangen, en dus internationale bescherming geniet. In het kader van de asielprocedure gaat het land waar asiel wordt gevraagd na of de asielzoeker valt onder het Vluchtelingenverdrag en dus bescherming nodig heeft. Zij moeten niet teruggestuurd worden naar een land waar ze gevaar lopen. Asielzoekers moeten toegang hebben tot een eerlijke en effectieve asielprocedure. Worden ze teruggestuurd na een negatieve beslissing, dan moet dat op een veilige en waardige manier gebeuren.

Het migratiedebat

Het migratiedebat overdrijft de omvang van het ‘probleem’. Ja, het aantal migranten in de wereld neemt significant toe. Toch woont slechts 3,6% van de wereldbevolking in een ander land⁵. Van de 281 miljoen internationale migranten tegen eind 2022 was 12,5% vluchteling, 1,9% asielzoeker. Arbeidsmigranten maken maar 3,5% uit van het mondiaal totaal aantal migranten. Volgens het Belgische statistiekbureau Statbel telde de Belgische bevolking op 1 januari 2023 11,7 miljoen inwoners. Daarvan hoorde 21% tot de groep Belgen met een buitenlandse achtergrond en 13% tot de groep niet-Belgen. Binnen deze twee groepen komt 53% uit een land buiten de EU, waarvan 8% uit kandidaat EU-landen, 17% uit Noord-Afrika, 9% uit Sub-Sahara Afrika en 6% uit West Azië.

De professor ziet tal van opties om als problematisch beschouwde migratie te beperken. Restrictief immigratiebeleid heeft implicaties voor betrokkenen en de samenleving in hun land van herkomst, en leidt tot onvrijwillige immobiliteit en andere reacties op de zucht naar verandering die de ontwikkeling van een land kunnen schaden. Beleid vroeg in de keten⁶, dat leidt tot meer jobs, een hogere levensstandaard en betere levenskwaliteit, zou mensen in eigen land kunnen houden⁷. Tegenover de vrees dat migratie druk zet op lonen en sociale zekerheid, staan recente economische modellen die leren dat immigratie van hoogopgeleiden⁸ een positieve impact kan hebben op productiviteit en lonen. Bedrijven met een mix aan werknemers blijken aanzienlijk winstgevender⁹ dan ondernemingen onderaan de ranking.

Tegenover de vrees dat migratie druk zet op lonen en sociale zekerheid, staan recente economische modellen die leren dat immigratie van hoogopgeleiden een positieve impact kan hebben op productiviteit en lonen.

Verschillende studies leren dat de impact van immigratie op de gemiddelde lonen en werkgelegenheid verwaarloosbaar tot positief is. Immigratie leidt tot verhoogde vraag naar publieke goederen en diensten en extra overheidsuitgaven, zoals voor scholing, pensioen, gezondheidszorg en langdurige werkloosheid. Maar daar staat tegenover dat immigranten bijdragen en belastingen betalen, een gegeven waar men in het debat vaak aan voorbijgaat. Dynamische studies, die de hele levensloop van immigranten en hun nakomelingen in aanmerking nemen, vinden geen impact van immigratie op overheidsfinanciën. Een ambitieus immigratiebeleid kan zelfs de belastingdruk verlagen die samenhangt met de vergrijzing van de bevolking. Per saldo is immigratie positief voor de economische groei in ons land¹⁰.

Brain drain

Tenslotte wees Ruyssen op het begrip brain drain, de impact van het vertrek van hooggeschoolden op de samenleving in herkomstlanden. Dat is vooral problematisch in de gezondheidszorg. Ontwikkelingshulp en remittances kunnen de brain drain in de medische sector in ontwikkelingslanden niet compenseren. Maar emigratie, remittances en terugkeermigratie kunnen ook een positieve invloed hebben op sociopolitieke en andere aspecten van de samenleving in het herkomstland. Sociale transfers bevorderen politieke instituties en democratisering, en reduceren etnische conflicten. Terugkeermigratie transfereert normen en waarden als gendergelijkheid, democratie, vertrouwen in de overheid, houding ten opzichte van corruptie, vruchtbaarheid, edm.

Tot hier de essentie van de lezing van de professor, waar nuttig en nodig aangevuld met een woordje uitleg en een link naar een bron.

*****

Wie van Ruyssen commentaar op het recente Europese migratiepact verwachtte, bleef op zijn honger zitten. Dat akkoord moet in 2026 ingaan en beperkt zich tot asielzoekers. Er komen gesloten opvangcentra aan de Europese buitengrens, strengere controles en een versnelde asielprocedure. Binnen een week moeten migranten uit zogenaamde veilige landen van kansrijke asielzoekers worden gescheiden en teruggestuurd. Migranten die de triage overleven, doorlopen de asielprocedure aan de Europese buitengrens en worden na maximaal negen maanden over de lidstaten verdeeld op basis van een verdeelsleutel. Lidstaten die asielzoekers weigeren, moeten €20.000 per niet-overgenomen asielzoeker betalen, landen die meer mensen opvangen dan hun quotum bepaalt, worden gecompenseerd.

Kritiek

Het duurde niet lang of de kritiek barstte los. Meer dan vijftig mensenrechtenorganisaties stellen in een open brief dat de deal leidt tot een ‘onmenselijk systeem’. Dat lezen we ook in een uitvoerige analyse van de hand van het bevlogen Europarlementslid Marc Botenga, prominent lid van de Belgische socialistische partij PVDA/PTB. En ook de Nederlandse migratiehistoricus Leo Lucassen laat van zich horen. Die vreest dat de erbarmelijke toestanden aan de buitengrenzen nog zullen verslechteren nu het pact asielzoekers de facto in een openluchtgevangenis opsluit. Tegelijk pleit Lucassen voor het opheffen van de scheiding tussen arbeidsmigratie en asiel. Daarmee kunnen vluchtelingen snel inburgeren en toegang krijgen tot de arbeidsmarkt in een vergrijzend continent dat nood heeft aan arbeidskrachten.

Het zijn oplossingen die ondoelmatig zijn gebleken en bovenal mensenlevens hebben gekost. In plaats van de bekommernissen te ontzenuwen en oplossingen te bieden, legitimeren ze xenofobe ideologieën en leiden ze tot humanitaire rampen.

Het commentaar van Fanélie Carrey-Conte¹¹ liegt er niet om: ‘De geplande maatregelen betekenen enkel een voortzetting van strategieën die al zijn uitgeprobeerd. Ze zijn gebaseerd op een repressieve, op [eigen] veiligheid gerichte aanpak die tot doel heeft de migratie in toom te houden en deportaties aan te moedigen. Het zijn oplossingen die ondoelmatig zijn gebleken en bovenal mensenlevens hebben gekost. In plaats van de bekommernissen te ontzenuwen en oplossingen te bieden, legitimeren ze xenofobe ideologieën en leiden ze tot humanitaire rampen. Het is tijd voor een fundamentele beleidswijziging, gericht op een Europa dat de mensenrechten respecteert en internationale solidariteit beoogt, om ervoor te zorgen dat mensen niet worden uitgesloten maar worden beschermd.’

Grondoorzaken

Maar het commentaar van Marc Botenga is nog het meest pakkend. De EU moet focussen op de grondoorzaken¹², zoals het landbouw- en visserijbeleid, oneerlijke handelsverdragen, de verstikkende schuldenlast, de weigering van Europese multinationals om patenten voor vaccins te delen met het Zuiden, de Europese wapenleveringen aan conflictgebieden en steun aan landen als Israël. Die kritiek sluit aan bij de vragen die ik professor Ruyssen voorlegde: (1) waarom wordt in het debat nooit de link gelegd tussen asiel en de voortdurende oorlogen van het Westen in het Midden-Oosten en Noord Afrika, en (2) waarom wordt gezwegen over de handelsakkoorden met individuele derde landen die een verstikkend effect hebben op de lokale economie en migratie aanwakkeren?

In het debat over open grenzen komen de grondoorzaken van migratie weliswaar aan de orde, maar de koppeling van migratiebeleid met ontwikkelingsbeleid is slechts een pleister op de zere wonde. Het nieuwe Europese migratiepact is vooral symptoombestrijding. Wie Europese handelsakkoorden ter discussie stelt, valt de EU aan. Wie zich bekreunt over de aanhoudende westerse agressieoorlogen valt de NAVO aan en is een nuttige idioot. Terwijl wij in het joods-christelijk ‘beschaafde’ Europa de geboorte van Christus in het Palestijnse Bethlehem vierden, kijkt de overgrote meerderheid van ons weg van de Israëlische genocide tegen de ruim twee miljoen Palestijnen in de hermetisch afgesloten Gazastrook, mensen die hoegenaamd niet de kans krijgen om te vluchten. Hallucinant.

Over migratie en asiel is het laatste woord nog niet gesproken.

*****

Noten

1 Al jarenlang volg ik maandagsmiddags de twintig lezingen die de Seniorenuniversiteit Hasselt jaarlijks organiseert. De onderwerpen zijn zeer afwisselend en van een hoog wetenschapsjournalistiek niveau.

2 Canadian Association for Refugee and Forced Migration Studies (CARFMS) 2019.

3 Ibid.

4 Bron: Amnesty International Nederland.

5 Dat cijfer is sinds de jaren 1960 grosso modo stabiel.

6 Bedoeld wordt de stappen in het denk- en besluitvormingsproces van de potentiële emigrant, zie voetnoot 7.

7 Bron: Migration Research Leaders‘ Syndicate. Ideas to inform international cooperation on safe, orderly and regular migration, p. 24, onder Conclusions, 3e alinea. Deze publicatie nuanceert de ‘grondoorzaken’-benadering in het migratiebeleid. Onderzoek zou hebben aangetoond (p. 20) dat sociaal-economische ontwikkeling in arme landen de migratie eerder doet toe- dan afnemen. Gewapend conflict, repressie en maatschappelijke ontwrichting zouden eerder in aanmerking komen als oorzaken van migratie.

8 Ook immigratie van laagopgeleiden kan een positieve bijdrage leveren, en is in elk geval niet sterk negatief.

9 Rapport McKinsey (2020): Diversity wins. How inclusion matters.

10 Recente immigratie naar België verhoogt het bbp met 3,5% en het bbp per capita met 0,7%. (NBB, 2020)

11 De Franse politica Carrey-Conte is secretaris-generaal van La Cimade, dat tot doel heeft actieve solidariteit te bewijzen met onderdrukte en uitgebuite mensen. De organisatie verdedigt de waardigheid en rechten van vluchtelingen en migranten, ongeacht hun afkomst, politieke opvattingen of overtuigingen.

12 Zie ook voetnoot 6, waarin een verwijzing naar kanttekeningen bij de ‘grondoorzaken’-benadering in het migratiebeleid.

*****

Dit artikel verscheen eerder op Geopolitiek in context, waar men ook een reactie kan achterlaten.

Steun voor een nieuwe website

We hebben uw hulp nodig voor een essentiële opfrissing van de website. Om die interactiever, sneller en gebruiksvriendelijker te maken hebben we 30.000 euro nodig. Elke bijdrage, groot of klein, helpt. Met uw donatie ondersteunt u onafhankelijke journalistiek die de verhalen blijft brengen die er echt toe doen. Laat uw hart spreken.

Steun hier