Voor alle duidelijkheid: de Wereld Gezondheids Organisatie (WHO) definieert misbruik van ouderen, ook bekend als ouderenmishandeling, als een enkele of herhaalde handeling, of het ontbreken van passende actie, die plaatsvindt binnen een relatie waarin vertrouwen wordt verwacht, die een oudere persoon schade toebrengt of leed bezorgt. Dat soort geweld vormt een schending van de mensenrechten en omvat fysiek, seksueel, psychologisch en emotioneel misbrui, financieel en materieel misbruik, verlatenheid, verwaarlozing en ernstig verlies van waardigheid en respect.

In 2022 werden in Vlaanderen 1122 gevallen van ouderenmishandeling geregistreerd

Wereldwijd heeft ongeveer 1 op de 6 mensen van 60 jaar en ouder het afgelopen jaar te maken gehad met een of andere vorm van mishandeling in de gemeenschap, volgens de WHO op basis van een review van 52 studies. Dat cijfer is zeker een onderschatting  omdat heel wat landen geen relevante cijfers beschikbaar hebben. Bovendien wordt misbruik en verwaarlozing van mensen die thuis wonen veel te weinig gerapporteerd. In 2022 werden in Vlaanderen 1122 gevallen van ouderenmishandeling geregistreerd.

Dat cijfer van 15% stijgt bij ouderen die zorg nodig hebben. Het aantal mishandelingen van ouderen is hoog in instellingen zoals verpleeghuizen en instellingen voor langdurige zorg. 2 op de 3 medewerkers (64,2%) van woonzorgcentra gaf aan het afgelopen jaar getuige geweest te zijn van misbruik van ouderen. Zoals we ondertussen weten is het aantal mensenrechtenschendingen en mishandelingen van ouderen sterk  toegenomen tijdens de COVID-19-pandemie. Misbruik van ouderen zal naar verwachting nog toenemen, aangezien veel landen te maken hebben met een snel vergrijzende bevolking. De wereldbevolking van mensen van 60 jaar en ouder zal meer dan verdubbelen, van 900 miljoen in 2015 tot ongeveer 2 miljard in 2050. Zelfs als het aandeel slachtoffers van misbruik van ouderen constant blijft, zal wereldwijd het aantal slachtoffers van misbruik toenemen tot zo’n 320 miljoen slachtoffers in 2050.

Age Platform Europe, de Europese koepel van ouderenorganisaties, voegt daar nog aan toe dat we ook rekening moeten houden met de vaststelling dat een op de drie 65-plussers aangeeft het doelwit te zijn van ageism: beledigd, misbruikt of geweigerd worden vanwege hun leeftijd. Een realiteit die een smet werpt op de gedeelde waarden van solidariteit, gelijkheid en mensenrechten van de EU.

De oorzaken

De oorzaken van ouderenmishandeling en -verwaarlozing zijn multifactorieel. Factoren op individueel niveau die het risico vergroten om slachtoffer van misbruik te worden, zijn onder meer functionele afhankelijkheid, handicap, slechte lichamelijke gezondheid, cognitieve stoornissen, slechte geestelijke gezondheid en een laag inkomen. Factoren die het risico vergroten om dader van misbruik te worden, zijn onder meer geestesziekte, middelenmisbruik en – vaak financiële – afhankelijkheid van de misbruiker van het slachtoffer en overbelasting door de zorg voor de oudere..

Op relatieniveau kunnen het type relatie (bijvoorbeeld echtgenoot,/partner of kind/ouder) en de burgerlijke staat in verband worden gebracht met een verhoogd risico op misbruik, al verschillen deze factoren per land en regio.

Factoren op gemeenschaps- en maatschappelijk niveau die verband houden met ouderenmishandeling kunnen onder meer zijn leeftijdsdiscriminatie tegen ouderen en bepaalde culturele normen (bijv. normalisering van geweld). Leeftijdsdiscriminatie en het daaruit voortvloeiende gebrek aan maatschappelijk bewustzijn maken het fenomeen  ouderenmishandeling, en de oudere slachtoffers zelf, onzichtbaar.

Het gebrek aan toegankelijkheid voor allen van onze dagelijkse omgeving is ook een belangrijke factor. Dat omvat de snelle digitalisering van essentiële dagelijkse diensten die veel ouderen in een situatie van afhankelijkheid en kwetsbaarheid brengen.

Het moet anders

Misbruik van ouderen kan ernstige gevolgen hebben voor de lichamelijke en geestelijke gezondheid, financiële en sociale gevolgen, waaronder bijvoorbeeld lichamelijk letsel, voortijdige sterfte, depressie, cognitieve achteruitgang, financiële verwoesting en plaatsing in verpleeghuizen. Voor oudere mensen kan het herstel langer duren.

Omwille van de brede waaier van mogelijke oorzaken is een alomvattend, dus holistisch beleid nodig zowel preventief als curatief. Maatregelen die ouderen mondiger maken door toegankelijke omgevingen, hun autonomie en onafhankelijkheid ondersteunen door hun rechten, voorkeuren, beslissingen en weloverwogen keuzes op het gebied van gezondheid, zorg, financiën en vele andere domeinen te respecteren, zijn essentieel.

Een wereld zonder misbruik vereist een systemische verandering op alle niveaus

Een wereld zonder misbruik vereist een systemische verandering op alle niveaus, van gegevensverzameling en consumentenbescherming tot effectief verhaal en ondersteuning van slachtoffers. Daarom is het nodig om alle belanghebbenden, de ouderen in de eerste plaats, te betrekken. Bij die  alomvattende aanpak van ouderenmishandeling moet preventief de nadruk liggen op de bestrijding van leeftijdsdiscriminatie en het bevorderen van kwaliteitszorg. Maar tegelijk moeten er mechanismen gecreëerd worden die ouderen zelf toelaten om misbruik eenvoudig te melden.

In  haar campagne ‘Ageing Equal’ pleit AGE er voor dat zorgen voor digitale inclusie in alle levensfasen een must is in een Europese Unie die opkomt voor zowel mensenrechten als digitalisering en een fundamentele stap is in het voorkomen van ouderenmishandeling.  Daarom pleit AGE voor een strategie voor leeftijdsgelijkheid op EU-niveau. De EU moet gelijkheid in de praktijk en in alle fasen van ons leven waarborgen. Een belangrijke uitdaging voor de volgende Europese Commissie.

Strategieën die de WHO als meest veelbelovend beschouwt, zijn onder meer interventies door zorgverleners, die diensten verlenen om de zorglast te verlichten; geldbeheerprogramma’s voor oudere volwassenen die kwetsbaar zijn voor financiële uitbuiting; hulplijnen en noodopvangcentra; en multidisciplinaire teams, aangezien de vereiste maatregelen vaak meerdere systemen bestrijken, waaronder strafrecht, gezondheidszorg, geestelijke gezondheidszorg, beschermingsdiensten voor volwassenen en langdurige zorg.

Meer middelen en aandacht nodig

Ouderenmishandeling blijft wereldwijd en ook in ons land etteren. Het wordt duidelijk dat er meer middelen en aandacht moeten gaan naar de preventie en de aanpak van ouderenmishandeling. Dat is de verantwoordelijkheid van de overheden, van ouderenorganisaties en van elke volwassen burger. Er zijn daarom goede plannen en praktijken nodig.

De WHO publiceerde een vijfpuntenplan om ouderenmishandeling wereldwijd aan te pakken:  (Tackling abuse of old people: five priority for the UN Decade of Healthy Ageing (2021–2030)”. Deze vijf prioriteiten, die na breed overleg tot stand zijn gekomen, zijn:

• Bestrijd leeftijdsdiscriminatie omdat dit een belangrijke reden is waarom misbruik van ouderen zo weinig aandacht krijgt.
• Zorg voor onderzoek en data die het probleem scherp stellen en onder de aandacht te brengen.
• Ontwikkel effectieve oplossingen om misbruik van ouderen een halt toe te roepen.
• Bewaak dat middelen goed besteed worden.
• Investeer voldoende in meer middelen nodig zijn om het probleem aan te pakken.

Maciej Kucharczyk, secretaris-generaal van AGE verzucht: “De ruggengraat van de strijd tegen ouderenmishandeling is gelijkheid voor alle leeftijden. Alleen door ouderen te vieren en te respecteren als echt gelijken, kunnen we waardigheid op oudere leeftijd waarborgen.”