Ik heb onlangs het boek “De kracht van Atlantis” (Eng: Atlas
Shrugged) gelezen, van Ayn Rand. Ik ben ervan overtuigd dat neoliberalisme de
wereld aan het kapotmaken is, zoals iedereen die ogen heeft kan vaststellen.
Aangezien het boek van Rand “de bijbel van het neoliberalisme” wordt genoemd
wilde ik het dus wel eens lezen. En eerlijk gezegd, je schrikt je rot als je
met een Ayn Rand bril naar de wereld kijkt, naar het nieuws, en zeker naar de
artikelen die op de site van de WereldMorgen verschijnen. De WereldMorgen is duidelijk een poel van verderf …

Voor diegenen die het boek niet kennen: Het is geschreven in 1957, toen het communisme
nog als een reële dreiging werd ervaren in het Westen. Het speelt zich af in
een fictief Amerika dat langzaam verloedert en verpaupert vanwege de steeds
grotere controle die de staat uitoefent op de bedrijven en op de economie. Het
gaat over enkele ondernemers – een vrouwelijke spoorwegbaas, een mijneigenaar, en een
ondernemer die een nieuw soort metaal heeft uitgevonden, die zich heldhaftig
staande houden in steeds moeilijkere omstandigheden en daardoor toch nog enige
welvaart weten te creëren voor de dociele massas. Uiteindelijk geven de
ondernemers het op en trekken zich terug in een verborgen aards paradijs. En de
aan zijn lot overgelaten massa verkommert en verhongert natuurlijk. De schuldigen
voor deze ramp zijn iedereen die bij de overheid hoort, iedereen die
staatsinterventie verdedigt. Menslievendheid wordt beschouwd als het toppunt
van kwaadaardigheid, en egoïsme als een morele deugd.

Ik ga geen volledige bespreking doen van het boek. Het is
tenslotte 1400 paginas lang, en het zou me te ver voeren. Ik moet eerlijk
toegeven: Ik ben het eens met bepaalde zaken die in het boek beweerd worden:
dat je als mens het geluk moet najagen. Dat het het doel is van de mens om
gelukkig te zijn, niet om ongelukkig te zijn. Dat overheidsinterventie (in
bepaalde gevallen – mijn toevoeging) welvaart kan vernietigen. Af en toe kom je
dingen tegen waarvan je denkt … en DIT is het boek dat ter rechtvaardiging
van het neoliberalisme wordt gebruikt ? Bijvoorbeeld: dat verbeteringen in arbeidsproductiviteit
zou moeten leiden tot meer vrije tijd, zodat de mens meer tijd heeft om te genieten
van het leven.

Ik ben natuurlijk absoluut niet eens met andere beweringen:
bijvoorbeeld dat ondernemerschap iets zeldzaams zou zijn, en dat als de
zeldzame ondernemers in staking gaan, dat de rest van de mensheid als makke
schapen zou omkomen.

Een eerlijke intellectuele discussie moet je in het boek
niet verwachten. Alle helden zijn knap en sportief en hebben een stem die
“gewend is te bevelen”, terwijl de schurken slappelingen zijn, ongezond van
uiterlijk en onaangenaam van karakter. Je kan je bedenkingen hebben bij de
nep-discussies die er worden gehouden (waarbij de rol van de  schurk in de discussie is om de voorzetten te
geven zodat de held kan binnenkoppen). En je kan tot slot nog bedenken dat een
fictief verhaal geen enkel bewijs vormt voor welk feit dan ook, zoals een boek
over roze olifantjes op de maan niet bewijst dat er roze olifantjes op de maan leven.
Dit allemaal terzijde.

Genoeg over de zaken waar ik het NIET over wil hebben. Ik
wil het hebben over de centrale thesis van het boek:

Centrale thesis

In deze wereld zijn
er nuttige mensen en parasieten. De term “nuttige mensen” wordt door Rand
niet gebruikt, ze noemt ze wel eens “de mensen van het verstand”. Hieronder
verstaat ze vooral de ondernemers, sommige wetenschappers, uitvinders,
ingenieurs en kunstenaars. Deze groep wordt echter al snel, en zeker in de
ideologische recuperatie vernauwd tot “de ondernemers”.  De parasieten daarentegen zijn in Rand’s
wereldvisie altijd verbonden met de overheid: het zijn ambtenaren, politici, of
ondernemers met connecties bij de overheid. In de ideologische recuperatie
worden de parasieten gelijkgesteld met de overheid tout court.

De nuttige mensen
handelen uit eigenbelang, creëren daardoor meerwaarde, en handelen op die
manier in het voordeel van de samenleving als geheel. De parasieten handelen uit menslievendheid, maar door de beloning
weg te nemen van mensen die het verdienen, en ze te geven aan mensen die het
niet verdienen doden ze feitelijk de ondernemingszin, en gaat de samenleving
als geheel kapot. Dit leidt Rand tot de conclusie dat menslievendheid
kwaadaardig is en egoïsme iets goeds.

Bespreking

Er zijn nuttige mensen en parasieten

Hier ben ik het mee eens! Er zijn mensen die meerwaarde
creëren, en mensen die van de geproduceerde meerwaarde profiteren zonder zelf
ooit op enigerlei manier te hebben bijgedragen.

Ik denk echter dat dit fenomeen niet inherent is aan een
bepaalde staatsvorm. Parasieten en nuttige mensen tref je aan in de privésector
(naar eigen ervaring), en ik ben er zeker van dat het bij de overheid niet
anders is.  Het is mijns inziens inherent
aan het creëren van overschot. In een primitieve samenleving is er geen
overschot, en moet iedereen al zijn kracht, al zijn inventiviteit aanwenden om
te overleven. In een hoogtechnologische maatschappij zoals de onze wordt er
zoveel overschot geproduceerd, dat er een nieuwe evolutionaire niche ontstaat.
De evolutietheorie stelt immers niet dat de sterkste of de slimste overleeft,
maar: degene die het beste is aangepast aan de omgeving. Parasiteren is een
evolutionaire strategie die in bepaalde omgevingen succesvoller kan zijn dan
zelf enige meerwaarde te produceren.

Parasieten handelen uit menslievendheid

Dit is het zwakste deel van Rand’s betoog. De parasieten uit
haar verhaal handelen namelijk helemaal niet uit menslievendheid. Ze gebruiken
menslievendheid als voorwendsel om hun eigen egoïstische doelen te kunnen
nastreven. Slechts één keer geeft ze toe dat menslievendheid niet altijd het
motief is van de parasieten: als ze schrijft: het doet er niet toe of je
plundert om jezelf te verrijken of om het aan anderen te geven (doorheen het
boek wordt de toon steeds aggressiever, en uiteindelijk wordt belastingen innen
gewoon “plunderen” genoemd). Maar betreffende de motieven van de parasieten
worden de woorden egoïsme of eigenbelang angstvallig vermeden. Logisch, want dat
zou het voor Rand onmogelijk maken om egoïsme nog als morele deugd te kunnen
verkopen. Misschien is “egoïsme” gewoon niet het meest gepaste woord woord voor
de morele deugd die zij aanprijst.

De nuttige mensen handelen uit eigenbelang

Net zoals de parasieten niet uit menslievendheid handelen,
handelen de nuttige mensen uit “Atlas shrugged” niet uit eigenbelang.

Als je onderzoekt in welke mate de “nuttige mensen” in het
verhaal hun eigenbelang nastreven dan merk je namelijk een duidelijke grens.

Ze proberen de dingen te doen die hen het meeste winst
oplevert, maar dan zonder anderen te schaden. Winst maken ten koste van
concurrenten is blijkbaar toegestaan. Hoe het zit met winst maken door je
werknemers uit te buiten wordt in het boek niet expliciet vermeld, maar de
indruk wordt gewekt dat de “helden-ondernemers” hun werknemers goed behandelen,
hoewel ze hier niet toe verplicht zijn. Winst maken door te lobbyen bij de
overheid en lucratieve projecten in de wacht te slepen gaat duidelijk over de
grens, dat is slecht. Winst maken door subsidies van de overheid los te krijgen
is natuurlijk ook moreel verderfelijk. Ik vraag me af wat Ayn Rand zou vinden
van het Europa van vandaag. Zou zij de lobbyende multinationals als “nuttige
mensen” beschouwen of als “parasieten” ?
Over winst maken door het milieu om zeep te helpen wordt niets gezegd. Het boek
is geschreven in de jaren 50 van vorige eeuw, toen milieuproblemen nog niet zo
prominent aanwezig waren. Ik ga hier dus een beslissing nemen in naam van Rand:
het milieu om zeep helpen is ook een vorm van parasiteren/plunderen en dus
slecht.

Kan ik mij een ondernemer voorstellen die zo handelt ? Die
zijn bedrijf zo zoveel mogelijk wil laten groeien maar die zich toch aan
bepaalde principiële grenzen houdt, die door geen enkele wet worden afgedwongen
? Het antwoord is: ja. Ik kan mij zo’n ondernemer voorstellen. Maar hij/zij is
wel de uitzondering. De meesten zullen alle legale middelen aanwenden om hun
winsten te maximaliseren. Als je wil dat deze vorm van “begrensd eigenbelang”
een algemeen gevolgd principe wordt, dan zal je het toch in wetten moeten vastleggen.

Is er trouwens geen beter woord dan “eigenbelang” voor een
dergelijke manier van handelen ? Ik zou zeggen dat het woord “rechtvaardigheid”
beter past. Elders in het boek wordt ook gezegd: iedereen moet krijgen wat hij
verdient (naar verdienste, niet naar behoefte). Dat is geen omschrijving van
egoïsme, dat is het rechtvaardigheidsprincipe.

De kracht van Atlantis, met mijn correcties

Wat levert het boek van Rand op met de bovenstaande
correcties ? Het kan nauwelijks nog gebruikt worden als pleidooi voor het
neoliberalisme.

Het na te streven morele principe wordt rechtvaardigheid, en
het egoïsme van de parasieten is moreel verderfelijk, en veroorzaakt welvaartsvernietiging.

Overheidsinterventie is slecht … indien het bepaalde
bedrijven bevoordeelt ten opzichte van anderen. Lobbyen is dus slecht en moet
terug genoemd worden wat het is: omkoperij. De overheid moet ernaar streven om oneerlijke
concurrentie uit te schakelen en het speelveld voor alle ondernemers te
effenen.

Overheidsinterventie is ten zeerste noodzakelijk om het bovengenoemde
rechtvaardigheidsprincipe te doen zegevieren. Omdat het niet realistisch is te
verwachten dat iedereen zich vrijwillig aan dit principe houdt moeten de
grenzen van het eigenbelang in wetten gegoten worden. Dit betekent o.a. een
adequate sociale en milieuwetgeving.

Als rechtvaardigheid als heersend principe geldt, moet
iedereen ook in de mate van het mogelijke gelijke kansen krijgen, een degelijke
scholing enz. , om een nuttig mens te kunnen worden in de samenleving.

Het rechtvaardigheidsprincipe stelt ook dat iedereen ontvangt
naar verdienste. Een – echte – ondernemer moet beloond worden voor zijn
inspanningen.

Conclusie: Ayn Rand is verkeerd begrepen door de
neoliberalen. Waar zij altijd voor gepleit heeft (zonder het misschien zelf te
beseffen) is de sociaaldemocratie !