In het Oekraïnedossier pleiten opiniemakers overwegend voor economische of militaire sancties. Slechts een enkeling pleit voor neutraliteit, of plaatst de problematiek in een ruimer kader. Nu Europese leiders tussenkomen, komt een vreedzame oplossing in zicht. Die kan meer zijn dan een kantelpunt in de Europese geschiedenis. Klinkt het startschot voor een nieuwe wereldorde?
In vorige artikelen bespraken we de Russische eisen om de Europese veiligheidsarchitectuur fundamenteel te herzien. We deden dat tegen de achtergrond van wat in de media wordt omschreven als de Oekraïnecrisis, maar in feite een crisis is tussen Rusland en het Westen. We maakten de vergelijking met de Cubacrisis van 1962. We stelden vast dat de extreemrechtse factie binnen de Maidan-oppositie verantwoordelijk was voor het bloedbad op 20 februari 2014 en de daaruit resulterende coup die een democratisch verkozen president ten val bracht. En we zagen hoe VRT-journalist Jan Balliauw zweeg over de échte toedracht, en de Maidan-regering en extreemrechts de feiten in de doofpot proberen te stoppen.
Vandaag kijken we naar de manier waarop onze media een zestal opiniemakers aan het woord laten over gebeurtenissen die door vriend en vijand worden gezien als een kantelpunt in de Europese geschiedenis. We kiezen een volgorde in functie van de mate waarin de opiniemaker zich eerder opstelt als duif of als havik, en we beginnen met de opiniemaker die in onze visie het meest aan het profiel van duif beantwoordt. We hebben de opinie van VUB-professor en Egmont-senior-research-fellow Alexander Mattelaer bewust buiten beschouwing gelaten. Die heeft het in De Tijd te bont gemaakt.
We eindigen met het formuleren van een verdict: waar leidt het kantelpunt naar toe?
Tom Sauer in De Standaard
Oekraïne wordt best een neutrale bufferstaat tussen Oost en West. Dat is in het belang van het land, en neemt de dreiging weg die Rusland voelt. Wie zich verdiept in het verleden, begrijpt dat een NAVO-lidmaatschap van Oekraïne een rode lijn is voor Rusland, aldus UAntwerpen professor Tom Sauer. Hij wijst op uitspraken van zijn Amerikaanse collega’s Mearsheimer en Walt, voor wie de NAVO en de EU naïef zijn geweest: Oekraïne had nooit het NAVO-lidmaatschap in het vooruitzicht moeten worden gesteld. En hij wijst op de Amerikaanse diplomaat en historicus George Kennan, die in de jaren 90 al had gezegd dat de beslissing om de NAVO te laten voortbestaan en uit te breiden richting Rusland, grote problemen met Rusland zou teweegbrengen.
Sauer citeert in alle nuchterheid eveneens voormalig Amerikaans minister van buitenlandse zaken Henry Kissinger. Die stelde destijds een neutrale of niet-gebonden status voor Oekraïne voor, naar het voorbeeld van Finland en Oostenrijk. Zo kan het economisch van twee walletjes eten, en garanties van zowel Rusland als de NAVO krijgen die een optimaal veiligheidsgevoel verschaffen. Kissinger legde de oorzaak van de Oekraïnecrisis onverbloemd bij het Westen1: de EU duwde een handelsakkoord door, is ondoordacht achter Oekraïne gaan staan en heeft geen oog gehad voor de historische context. Sauer zegt wel niets over de status van de Krim, en hoe het verder moet met de overige Russische eisen, maar met een akkoord rond de status van Oekraïne zal al heel wat kou uit de lucht zijn.
David Criekemans in Knack
In een omslachtig stuk haalt UAntwerpen-docent David Criekemans uit naar Poetin, die het Westen zou willen verdelen. Tegelijk roept hij op tot permanent diplomatiek overleg en vertrouwenwekkende maatregelen. Zonder met zoveel woorden het NAVO-lidmaatschap te ontraden en te pleiten voor strikte neutraliteit, moet Oekraïne voor hem “toegang hebben tot economische opportuniteiten zowel vanuit West als Oost”. In die context vormt de NAVO in zijn visie onderdeel van het probleem. Hij koppelt daar een pleidooi aan voor “een versnelde uitbouw van een Europese defensie”. Om in een bipolaire wereld niet naar de pijpen van de VS en China te moeten dansen, wordt voor hem Moskou via Amerikaanse sticks en Europese carrots best een alternatief geboden “op geopolitieke claustrofobie”.
De verdienste van het stuk van Criekemans is dat hij de problematiek in de context plaatst van de veranderende wereldorde. Maar daarbij gaat hij voorbij aan het zich snel ontwikkelende Russisch-Chinese partnerschap, dat de potentie heeft om Europa en Azië te integreren tot één Euraziatische geo-economische regio. Gaat het die kant op, dan kiest de EU als westelijk schiereiland van Groot-Eurazië best voor diversificatie van haar partners, om een buitensporige afhankelijkheid van één staat of regio te voorkomen. De neutraliteit die Criekemans voor Oekraïne lijkt voor te schrijven, is evenzeer aan te bevelen voor Europa, dat een duurzame strategische autonomie en een eigen leger nastreeft. Een partnerschap met de VS hoeft een onafhankelijk Rusland- en China-beleid niet uit te sluiten.
Jonathan Holslag in De Volkskrant
In een breed interview citeert VUB-politicoloog Jonathan Holslag uit zijn boek Van muur tot muur. Hij vindt dat het Westen met de aankoop van energie Rusland sterk heeft gemaakt, en zichzelf afhankelijk. Met of zonder sancties, in zijn visie blijft het “verdienmodel” van Poetin overeind. Daarmee nemen de tegenstellingen binnen de EU nog toe: Oost-Europa wil harde sancties en militaire maatregelen tegen Rusland. Ook het wantrouwen tussen de VS en Europa neemt toe. Holslag pleit voor versterking van de Europese defensie en vermindering van de afhankelijkheid van Russisch gas door te investeren in energie uit zon, wind en kerncentrales. Hij wil de banden met Rusland en China niet verbreken, maar die landen moeten wel “stapjes in de juiste richting” zetten.
Holslag komt in het interview een beetje over als een dromer. De Russische en Chinese leiders zullen zelf wel bepalen hoe zij hun land inrichten. En overdrijft hij niet over de afhankelijkheid van Russisch gas? Zelfs tijdens de Koude Oorlog was de Sovjet-Unie een betrouwbare leverancier. Hij valt voor de propaganda van de VS, dat Europa dolgraag peperduur LPG-schaliegas wil leveren. Zijn issues vloeien voort uit het uit de hand gelopen neoliberalisme.2 Hij noemt dat begrip, maar plakt daar het etiket ‘roekeloos consumentisme’ op. Hij meent dat het Westen in een ‘decadentieval’ zit, onvoldoende heeft geïnvesteerd in productiviteit en de schulden heeft laten oplopen. Maar dat zijn allemaal fenomenen die onder de noemer neoliberalisme vallen. Het echte probleem is ons systeem. Daar moet de gedreven professor op focussen.
Rob de Wijk in Knack
Knack stak ook zijn licht op bij de Nederlandse ULeiden-professor Rob de Wijk. Die ziet, anders dan de – door de westerse media gretig overgenomen – hysterische Amerikaanse berichtgeving, geen invasie van Oekraïne in het verschiet. De Russische eisen zijn voor hem onaanvaardbaar, en een toezegging dat Oekraïne en Georgië geen NAVO-lid kunnen worden, ondenkbaar. Ja, zo redeneert De Wijk, we hadden na 1990 Rusland moeten opnemen in een Europese veiligheidsstructuur. Maar anders dan hij beweert, zal het Westen wel degelijk de klok moeten terugdraaien, al was het maar voor een deel. De NAVO-infrastructuur in Oekraïne zal hoe dan ook moeten worden teruggetrokken.
De Wijk staat positief tegenover bewapening van Oekraïne. Het stoort hem dat Duitsland zich daaraan onttrekt. Hij bagatelliseert het risico om in een conflict te sukkelen. Hij ziet geen heil in praten. Een neutraal Oekraïne is voor hem geen issue. De Russische machtspolitiek kan enkel economisch of militair worden beantwoord, aldus De Wijk. Rusland moet niet krijgen wat het vraagt, maar we kunnen wel denken aan vertrouwenwekkende maatregelen “om de verhoudingen te stabiliseren”. In essentie pleit De Wijk voor ongewijzigd beleid, een keuze die regelrecht leidt tot gewapend conflict tussen nucleaire mogendheden. En ja, als je een oorlog dreigt te verliezen, dan zet je in de optiek van De Wijk “gewoon” kernwapens in. Waarom heb je ze anders, aldus de Nederlandse buitenlandexpert.
Sven Biscop in De Morgen
UGent-professor en directeur bij het Egmont Instituut Sven Biscop vertrekt van “onze” vitale belangen, die hij definieert als “vrijwaren van het EU-grondgebied en ons samenlevingsmodel” en “het voortbestaan van een democratisch Oekraïne als bufferstaat tussen ons en Rusland”. Niet enkel vergeet Biscop de door het Westen geïnspireerde en gefinancierde coup waarmee in 2014 de democratische regering-Janoekovitsj ten val werd gebracht, maar ook dat vervolgens, geheel volgens het westerse draaiboek, de regering-Jatsenjoek aan de macht werd gebracht, met vier ministers van de tot Svoboda herdoopte fascistische Nationaalsocialistische Partij van Oekraïne.
Dat Oekraïne geen NAVO-lid wordt, is voor Biscop een prijs die “wij” kunnen betalen. Maar hij vergeet dat de VS en landen als Polen en de Baltische staten staan op de de jure Oekraïense toetreding. Het land is dat de facto al. Het Westen bouwt er marinebases, stationeert troepen, levert aanvalswapens en installeert op Rusland gerichte raketten. In een neutraal Oekraïne zou dat allemaal moeten verdwijnen. Maar dat horen we niet van Biscop. Al wat hij nog te berde brengt, is dat Poetin zijn steun aan de Donbas moet stopzetten en “de regering in Kiev weer het hele continentaal grondgebied” moet controleren. Daarbij verzuimt hij de Minsk II akkoorden te noemen, die voorzien in autonomie voor deze Russisch sprekende Donbas-oblasten. In geen enkel scenario kan de Donbas nog volledig onder controle van Kiev komen.
En opnieuw dringt Biscop aan op een Europees leger om “onze afschrikking … [te] versterken”. Hij minimaliseert de Russische militaire slagkracht: “Rusland heeft de middelen niet om een grootmachtenoorlog te beginnen”. Maar Rusland is niet van plan zelfmoord te plegen. Moskou beschikt over ultramoderne bewapening. Op de supersonische ballistische raketten en de S-400 raketafweer heeft het Westen geen antwoord. Toch pleit Biscop voor verdere bewapening van Oekraïne en extra sancties tegen Rusland. Maar bewapening past niet in zijn voorgesteld neutraliteits-scenario, en sancties als Rusland uit het internationaal betalingssysteem SWIFT gooien en een kruis halen over Nordstream 2, hebben onaanvaardbaar grote negatieve gevolgen voor de EU zelf.
Biscop toont zich blind voor de realiteit. Moskou wil geen “extra stuk Oekraïens grondgebied veroveren, of zelfs heel Oekraïne”, noch een “grootmachtenstatus … herwinnen”. Het verzet zich tegen westerse aanvalswapens in zijn achtertuin. Het streeft geen “rol als grootmacht” na, maar weigert westerse voldongen feiten te aanvaarden. Het denkt in termen van een geïntegreerd Euraziatisch supercontinent waarin China, Rusland en Europa een partnerschap vormen. Dat Biscop terughoudendheid betracht rond dit soort ideeën is begrijpelijk in zijn rol als directeur van het Egmont Instituut, spreekbuis van het Belgische ministerie van Buitenlandse Zaken. Maar als U-Gent professor moet hij zich kunnen losmaken van traditionele Anglo-Amerikaanse denkpatronen.
Tom Vennink in De Morgen
In een aanmatigend “Voor u uitgelegd” in De Morgen maakt de Nederlandse journalist Tom Vennink het wel erg bont. Het artikel begint al met een kromme probleemstelling. Het gewapend conflict waar Vennink over spreekt, is niet uit de lucht komen vallen, maar vloeit voort uit het beleid van de rechts-extremistische regering die na een door het Westen gepushte coup aan de macht kwam en de rechten van minderheden, de Russisch sprekende bevolking in het oosten, met voeten trad. En het zijn niet “zorgen over een escalatie” die hebben geleid tot de “spanningen tussen het Westen en Rusland”, maar de dreiging van westerse militaire infrastructuur in de achtertuin van Rusland. Geen enkele grote mogendheid tolereert dat.
Vennink laat zich blijkbaar inspireren door het boek Putin’s People van Catherine Belton, een gewezen Moskou-correspondent van de Financial Times. Hij citeert daaruit “het feit dat [Poetin] waarschijnlijk betrokken was bij moordaanslagen van de Stasi, de geheime Oost-Duitse politie”. Dat citaat diskwalificeert hem. Het boek van Catherine Belton is niet peer reviewed. In een uitvoerige recensie stelt de Amerikaanse historicus Michael Kimmage de anonieme bronnen van Belton in vraag, alsook het feit dat zij wilde geruchten optekent. En als zij al niet-anonieme bronnen citeert, doet zij dat kritiekloos, en gaat het steevast om tegenstanders van Poetin, of mensen in zijn regering die aan de kant werden gezet of in ballingschap gedwongen, aldus Kimmage.
Het verdict
In de Oekraïnecrisis heeft Poetin de EU-commissarissen links laten liggen. Het hoeft geen betoog dat de Unie niet namens alle lidstaten kan spreken, en Josep Borrell, de hoge vertegenwoordiger van de Unie voor buitenlandse zaken en veiligheidsbeleid, heeft zich niet lang geleden tijdens zijn bezoek aan Moskou niet erg geliefd gemaakt. Nu de Franse president Emmanuel Macron en de nieuwe Duitse bondskanselier Olaf Scholz zich met de problematiek hebben beziggehouden, lijkt het de goede kant uit te gaan.
De beste en tegelijk meest waarschijnlijke uitkomst is dat de Krim voor Oekraïne definitief verloren is, Oekraïne geen lid wordt van een militaire alliantie en geen buitenlandse bases op zijn grondgebied toelaat, de Minsk II akkoorden worden uitgevoerd, Oekraïne een federale staat wordt die de rechten van minderheden respecteert, de Donbass-oblasten Donetsk en Luhansk dus autonomie krijgen, een vredesmacht voorlopig toezicht houdt, wederzijds de militaire oefeningen in elkaars achtertuin op een laag pitje worden gezet, de NAVO een moratorium aankondigt op verdere uitbreiding naar het oosten, een akkoord wordt gesloten over de wederzijdse stationering van kernwapens en raketten, en de NAVO-Rusland Raad wordt geactiveerd.
Een oplossing voor de Oekraïnecrisis levert niet enkel een kantelpunt op in de Europese geschiedenis, maar heeft ook de potentie onze wereldwijde samenleving fundamenteel te veranderen: de trans-Atlantische alliantie die zijn relevantie verliest, hervorming van de 75 jaar oude Verenigde Naties en/of omvorming van de NAVO tot een brede veiligheidsorganisatie, China dat zich warm loopt voor geo-economisch leiderschap, het vertrek van Amerikaanse militaire infrastructuur en troepen uit Europa, een EU die kiest voor een niet-gebonden status en eerste stappen zet op weg naar een integratie met Azië in een Euraziatisch supercontinent. Als intussen nieuwe Chinese/Russische financiële instrumenten de heerschappij van de Amerikaanse dollar doorbreken, gloort een multipolaire wereld aan de horizon. Als die nieuwe wereld werk maakt van de grote problemen waar wij voor staan, kernwapens en de klimaatopwarming, dan zullen de meesten van ons daar voor tekenen.
De Chinese filosoof Confucius heeft eens gezegd: “Onze grootste overwinning is niet dat we nooit falen, maar dat we telkens als we struikelen weer opstaan.” De twee wereldoorlogen zijn gigantische Confucius-faalperiodes geweest. Maar we kunnen leren van onze fouten. Het zal nog wel een tijdje duren voor die “nieuwe wereld” er is. Maar langer dan twee generaties mag het niet duren, anders heeft de realiteit ons ingehaald.
Dit artikel verscheen eerder op Geopolitiek in context
“Franse kernenergie? Ongelooflijk dat hun leugencam... 
