De verregaande steun van de Duitse regering voor Israël en zijn ononderbroken offensief in Gaza was voor velen een verrassing. In zijn kritiek aan het adres van Tel Aviv was de Duitse kanselier Olaf Scholz nog terughoudender dan de Amerikaanse president Joe Biden.

Voor Duitse politici is de notie van Staatsräson (staatsraison) een centraal referentiepunt. De term zelf werd voor het eerst gebruikt in een essay van Rudolf Dreßler, voormalig Duits ambassadeur in Israël, in de vroege jaren 2000 en werd in 2008 door Angela Merkel tijdens een toespraak voor de Knesset (het parlement van Israël) opnieuw in de mond genomen.

Sindsdien staat hij centraal in Duitse publieke verklaringen en wordt hij gebruikt als ideologisch instrument om Israëls ‘recht op zelfverdediging’ te legitimeren. Op 12 oktober 2023 formuleerde Scholz het als volgt: “Op dit moment heeft Duitsland maar één optie. We staan pal achter Israël. […] Dat is wat we bedoelen als we zeggen dat de veiligheid van Israël voor Duitsland een kwestie van staatsraison is.”

“Op dit moment heeft Duitsland maar één optie. We staan pal achter Israël.”

Dit gegeven zette een toenemend aantal landen uit het Globale Zuiden ertoe aan Duitsland ter verantwoording te roepen voor zijn vergoelijking en openlijke rechtvaardiging van de genocide op de Palestijnen.

In januari van 2024 legde Hage Geingob, de inmiddels overleden president van Namibië, een verklaring af waarin hij Duitsland scherp bekritiseerde voor zijn slaafse verdediging van Israël. Daarbij wees hij nadrukkelijk op het feit dat de Duitse regering nu zijn actieve medewerking aan een genocide in Palestina verleent terwijl het nog altijd geen schuld heeft erkend voor de genocide die het in Namibië tegen de Herero en de Nama heeft aangericht (1904-1908).

In diezelfde geest sleept de regering van Nicaragua Duitsland nu voor het Internationaal Gerechtshof omdat het hulp en bijstand verleent aan de door Israël in Gaza bedreven genocide.

Om te begrijpen wat er achter de Duitse staatsraison en de hechte relatie tussen Duitsland en Israël zit, is enig inzicht in het ontstaan van de Duitse staat en de daaruit voortvloeiende Duitse politieke traditie onontbeerlijk.

De historische context

De Bondsrepubliek Duitsland (de BRD, tijdens de Koude Oorlog doorgaans West-Duitsland genoemd) werd in mei 1949 gesticht. Net als Zuid-Korea en Taiwan werd ze na de Tweede Wereldoorlog onder impuls van de VS ingesteld als bolwerk tegen het socialisme.

Als centrale pion in de westerse strategieën van ‘containment’ (indamming) en ‘rollback’ (terugdringing) moest de West-Duitse staat zich tegelijk agressief opstellen tegenover het socialistische oosten en meegaand tegenover het kapitalistische westen.

Ondernemingen die Hitler financieel hadden gesteund werden doelbewust weer aan boord gehaald. Hoewel ze tijdens het Derde Rijk rechtstreeks profijt hadden gehaald uit dwangarbeid (Daimler, Siemens, Rheinmetall, enz.), kregen zakenlui die nauwe banden hadden met de nazipartij buiten het licht van de schijnwerpers gratie voor hun rol in de misdaden tegen de mensheid van het fascistische Duitsland.

Na de oorlog werden ondernemingen die Hitler financieel hadden gesteund doelbewust weer aan boord gehaald.

Door de invoering van het Marshallplan en de oprichting van de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO) was de BRD op het Amerikaanse leiderschap aangewezen. Tot op vandaag zijn er in het kader van de NAVO tienduizenden Amerikaanse soldaten in Duitsland gestationeerd.

De leiders van de jonge BRD hadden onmiddellijk de handen vol met het probleem van de Holocaust en moesten op korte termijn een manier vinden om er publiekelijk mee om te gaan. Foto’s van slachtoffers van de concentratiekampen stuurden schokgolven over heel de wereld en gaven aanleiding tot de oproep: “Nooit meer!”

Intern was West-Duitsland evenwel niet in staat een verregaande denazificatie door te voeren. Dat had immers de kapitalistische basis van de BRD onderuit gehaald. In Oost-Duitsland werden nazioorlogsmisdadigers en nazizakenlui zonder pardon onteigend.

In plaats van de economische wortels van het fascisme aan te pakken en een deel van de heersende klasse wegens de aan Hitler verleende steun te vervolgen, cultiveerden de conservatieven en de liberalen in de BRD een narratief van gezamenlijke Duitse schuld die door alle burgers moest worden ingelost.

In plaats van de economische wortels van het fascisme aan te pakken, cultiveerden de conservatieven en de liberalen een narratief van gezamenlijke Duitse schuld.

In plaats van het kapitalisme en het liberale beleid van de Weimarrepubliek (1918-1933) voor de opkomst van het fascisme verantwoordelijk te stellen, werd de schuld bij de culturele hebbelijkheden van het Duitse volk gelegd.

Op deze verkiezingsposter uit 1949 zet de FDP (Vrije Democratische Partij) – die vandaag mee in de Duitse regeringscoalitie zit – het “Stopzetten van de Denazificatie” bovenaan haar lijst van eisen.

Deze politieke strategie uitte zich concreet in de steun van West-Duitsland voor de Israëlische staat die een jaar vóór de BRD werd gesticht. Konrad Adenauer, de eerste bondskanselier van West-Duitsland, duidde de eerste herstelovereenkomst met Israël in 1952 publiekelijk als “ingegeven door een dwingende morele verplichting”.

Toen de overeenkomst ten belope van drie miljoen mark op binnenlandse kritiek stuitte – vooral van de kant van de liberale FDP en zijn eigen partij, de CDU (Christendemocratische Unie) – verklaarde Adenauer dat “er hogere waarden bestonden dan voordelige zaakjes doen”.

Uit onlangs vrijgegeven documenten van het Duitse ministerie van Buitenlandse Zaken blijkt evenwel dat Adenauer enkel “onder zware druk van de VS bereid werd gevonden om [met Israël] over een herstelovereenkomst te onderhandelen”. De kanselier verwees naar de relatie van West-Duitsland met de VS en zei dat “het afbreken van de onderhandelingen met Israël zonder goed gevolg de BRD aan heel ernstige politieke en economische gevaren bloot zou stellen”.

Met andere woorden, als de BRD weer een machtige speler in de Europese politiek wilde worden, dan moest ze op aangeven van de VS substantiële politieke, economische en militaire steun aan de Israëlische staat verlenen.

Hoewel die randvoorwaarde aanvankelijk voor veel binnenlands gemor zorgde, kwamen de leiders van de BRD gaandeweg tot het besef dat goede relaties met Israël bevorderlijk waren voor de nationale belangen. Dat wierp voordelen op geopolitiek vlak af en leidde tegelijk ook tot gunstige zakenkansen voor de Duitse industrie.

Als de BRD weer een machtige speler in de Europese politiek wilde worden, dan moest ze op aangeven van de VS substantiële steun aan de Israëlische staat verlenen.

In de voorbije jaren bereikte de Duitse wapenverkoop aan Israël ongekende hoogtes. Met de regelmaat van de klok krijgt Siemens Israëlische contracten toegewezen. Dat was onder meer het geval met de aanbesteding van de Israëlische Spoorwegen in 2018, ter waarde van ongeveer één miljard euro. Het Duitse farmaceutisch bedrijf Merck (waarvan de stichters verstokte nazi’s waren) heeft onderzoekscentra over heel Israël en voert er projecten uit die goed zijn voor miljoenen euro’s.

Nu overal bloedstollende beelden uit Palestina opduiken, billijken de Duitse media de export van wapens en kapitaal vanuit Duitsland naar Israël door domweg het officiële regeringsstandpunt te echoën: “In het verleden heeft Duitsland aan Israël vooral onderzeeërs geleverd en de export naar Israël met belastinggeld gesubsidieerd. Dat hebben we gedaan omdat de veiligheid van Israël voor Duitsland een kwestie van staatsraison is, gezien de moord op zes miljoen Joden door nazi-Duitsland.”

Op die manier werden concepten als staatsraison en collectieve Duitse schuld gebruikt als ideologische instrumenten om de verantwoordelijkheid van de Duitse kapitalistische klasse voor de historische misdaden van de nazi’s af te wijzen en tegelijk de hedendaagse rigide behartiging van de Duitse economische en politieke belangen in West-Azië in een gunstiger daglicht te stellen. Precies daarom laat de Duitse regering nu bijzonder weinig ruimte voor het publieke debat rond dat beleid.

Sinds 7 oktober werd de staatsraison ook gebruikt om de maatregelen tegen immigratie drastisch op te voeren. Het meest flagrante voorbeeld hiervan is misschien wel het nieuwe decreet dat de staat Saksen-Anhalt heeft uitgevaardigd en waarbij iedereen die de Duitse nationaliteit aanvraagt wordt verplicht trouw te zweren aan Israëls “recht op bestaan”.

Het Globale Zuiden hekelt de Duitse hypocrisie

De onvoorwaardelijke steun van de Duitse Bondsrepubliek aan Israël is niet nieuw. Maar nu een toenemend aantal staten van het Globale Zuiden zich tegen de Israëlische genocide uitspreekt, komt die stellingname van de BRD plots volop in de schijnwerpers te staan.

In de Duitse pers verdrongen commentatoren elkaar om de zaak die Zuid-Afrika bij het Internationaal Gerechtshof (ICJ) tegen Israël heeft aangespannen als “manifest eenzijdig” te brandmerken. In zijn reactie wees de Duitse minister van Economische Zaken Robert Habeck (Bündnis 90/Die Grünen) de beschuldiging van Zuid-Afrika eenvoudigweg van de hand: “Israël van genocide beschuldigen is in mijn ogen een complete travestie van het slachtofferschap; die voorstelling van zaken is volstrekt onjuist.”

Opnieuw wordt hier de rol van de Duitse kapitalistische klasse in de triomf van het nazisme gelinkt aan de “speciale historische verantwoordelijkheid” van alle Duitsers tegenover Israël:

“Omwille van het donkerste hoofdstuk in onze geschiedenis moet Duitsland verder leven met de gruwelijke verantwoordelijkheid voor een genocide die in zijn naam werd bedreven. […] Nazi-Duitsland heeft één van de afschuwelijkste misdaden in de menselijke geschiedenis gepleegd: de Holocaust tegen de Joden in Europa.

In het licht van deze waarheid zijn we van mening dat zelfverdediging tegen een terroristisch regime dat de burgerbevolking als menselijk schild gebruikt met de bedoeling zoveel mogelijk slachtoffers te maken en alle verdediging tegen zijn acties onmogelijk te maken, niet kan worden gezien als poging tot genocide.”

Dergelijke argumenten gaan er bij een groot deel van de Duitse bevolking in als koek. Maar sommige leiders in het Globale Zuiden zijn minder tuk op die retoriek en hekelen de hypocrisie van de Duitse regering.

“Met haar verdediging van de genocidale acties van Israël heeft de BRD blijk gegeven van haar onvermogen om lessen te trekken uit haar monsterlijk verleden.”

De eerste ernstige beschuldiging kwam er vroeg in 2024, toen Hage Geingob, de toenmalige president van Namibië, een verklaring uitgaf die de wereld eraan herinnerde dat Duitsland “van 1904 tot 1908 de eerste genocide van de twintigste eeuw had bedreven. Daarbij vonden tienduizenden onschuldige Namibiërs de dood in de meest onmenselijke en brutale omstandigheden.”

Geingob draaide de Duitse staatsraison om en voerde aan dat de BRD, met haar verdediging van de genocidale acties van Israël voor het Internationaal Gerechtshof, blijk had gegeven van haar onvermogen om lessen te trekken uit haar monsterlijk verleden.”

Begin maart 2024 was er dan de volgende publieke aanklacht vanuit het Globale Zuiden: Nicaragua maakte een nieuwe zaak aanhangig bij het Internationaal Gerechtshof. Deze keer was de aanklacht rechtstreeks tegen Duitsland gericht. Nicaragua beschuldigde Berlijn ervan dat het zijn verplichtingen onder het Genocideverdrag van 1949 niet nakwam.

Door politieke, financiële en militaire steun aan Israël te verlenen en zijn bijdrage aan de UNRWA (United Nations Relief and Works Agency for Palestine Refugees in the Near East) te schrappen “geeft Duitsland zijn medewerking aan genocide en verzaakt het hoe dan ook aan zijn verplichting om alles in het werk te stellen om genocide te voorkomen.”

De Duitse liberalen waren er als de kippen bij om deze tussenkomst af te schrijven als “een goedkoop afleidingsmanoeuvre […] van een dictatuur die haar eigen burgers alle rechtsstatelijke garanties ontzegt.”

Enkele weken later werd de Duitse regering opnieuw publiekelijk veroordeeld. Deze keer kwam de aanklacht niet van een “autocratische, links georiënteerde regering” in Latijns-Amerika maar van Maleisië, een staat die tot dan toe altijd een trouwe bondgenoot was geweest.

Toen Scholz tijdens een gezamenlijke persconferentie in Berlijn het recht op zelfverdediging van Israël maar bleef staande houden, gooide de Maleisische premier Anwar Ibrahim hem de volgende woorden voor de voeten: “Waar is onze menselijkheid gebleven? Waarom deze hypocrisie? Vanwaar deze selectieve en dubbelzinnige houding tegenover één volk?”

Deze gang van zaken is het meest recente symptoom van het afglijden van de westerse ideologie en economische hegemonie. Concepten als de “op regels gebaseerde internationale orde” en de Duitse staatsraison wegen niet zwaar genoeg meer om andersdenkenden wereldwijd het zwijgen op te leggen. Een voorbeeld van de nieuwe wind die door het Globale Zuiden waait, is de strijd om het eigenaarschap van internationale instanties als het Internationaal Gerechtshof.

Deze gang van zaken is het meest recente symptoom van het afglijden van de westerse ideologie en economische hegemonie.

Het westen ondermijnt zijn eigen ideologische hegemonie

De Duitse Bondsrepubliek is onderhorig aan de traditie van het Duitse kapitalisme, met alle lijken in de kast die daarbij horen.

Twee factoren liggen aan de basis van haar onvoorwaardelijke steun aan Israël: enerzijds het nastreven van baatzuchtige economische en geopolitieke belangen in de regio, anderzijds de afwijzing van de verantwoordelijkheid voor de Holocaust gekoppeld aan de onwil om de West-Duitse maatschappij te denazificeren.

In het andere Duitsland – de Duitse Democratische Republiek (DDR) – gold een heel andere traditie. Dat werd geregeerd door communisten en sociaaldemocraten die tijdens het Derde Rijk in ballingschap waren gegaan of in Hitlers concentratiekampen waren weggekwijnd.

Daar werd de eis “Nooit meer!” niet begrepen als een collectieve schuld die door alle Duitsers moest worden ingelost maar als een rigoureuze plicht om te vechten tegen fascisme en racisme, ongeacht de vorm waarin deze zich voordeden. In die hoedanigheid was de DDR een uitgesproken voorstander van het Palestijnse recht op zelfbeschikking en verzet tegen de bezetting.

Vandaag wordt in Duitsland de ruimte voor publiek debat over dit onderwerp steeds kleiner. Alle steun aan Palestina wordt gecensureerd of gewoonweg uit de openbaarheid geweerd.

Vandaag wordt in Duitsland de ruimte voor publiek debat over dit onderwerp steeds kleiner. Alle steun aan Palestina wordt gecensureerd of gewoonweg uit de openbaarheid geweerd. De Duitse regering heeft evenwel veel minder vat op commentaar uit landen in het Globale Zuiden.

Terwijl de Duitse regering land na land afreist en daarbij onophoudelijk de Israëlische genocide in Gaza rechtvaardigt – ze verspreidt daarbij de notie van “feministisch buitenlandbeleid” –, ondermijnt ze in sneltreinvaart de ideologische hegemonie van het westen en maakt ze haar eigen hypocrisie voor de hele wereld aanschouwelijk.

Matthew Read is onderzoeker bij het Zetkin Forum in Berlijn. Deze tekst verscheen op People’s Dispatch. Vertaling Ronald Decelle.

Steun voor een nieuwe website

We hebben uw hulp nodig voor een essentiële opfrissing van de website. Om die interactiever, sneller en gebruiksvriendelijker te maken hebben we 30.000 euro nodig. Elke bijdrage, groot of klein, helpt. Met uw donatie ondersteunt u onafhankelijke journalistiek die de verhalen blijft brengen die er echt toe doen. Laat uw hart spreken.

Steun hier