Ironisch was het wel, de Zweedse cineast Ruben Östlund die tijdens de meimaand in een met miljoenenjachten volgepropte baai van Cannes poseerde met de Gouden Palm uitgereikt aan een wilde satire waarin zo’n jacht kapseist.
Van de regisseur van Turist (2014) en The Square (2017) was geweten dat hij durft uithalen, maar Triangle of Sadness levert wel ongezien scherpe kritiek op de superrijken.
Verrassender is dat het vlaggenschip van Netflix’ Glass Onion – de door de regisseur verafschuwde ondertitel A Knives Out Mystery kondigt een met Knives Out (2019) gestarte lucratieve én peperdure reeks aan – via een moordmysterie even hard en satirisch inhakt op de allerrijksten. Waarbij een ontluisterend beeld wordt opgehangen van (Amerikaanse) roem- en succesverhalen.
Triangle of Sadness van Ruben Östlund
Een donkere spiegel
De Amerikaanse filmmaker Chloé Zhao richtte in haar sociale roadmovie Nomadland (2021) de volgspot op de ‘tirannie van de dollar’ en de impact van bedrijven als Amazon. Maar een echte frontale, nietsontziende aanval was deze Oscarwinnaar niet. Ondanks het hoge ‘druiven der gramschap’-gehalte en de sterke dosis empathie voor de slachtoffers van een ontspoorde samenleving.
Het komt niet over als een totale verrassing, de streaminggigant produceerde immers al eerder sterke (Blonde) en kritische (The White Tiger) films, maar gezien de middelmatigheid van het gros van het aanbod op Netflix is de satirische, kritische benadering van de allerrijksten in Glass Onion toch wel opmerkelijk.
Glass Onion: A Knives Out Mystery. Cr. John Wilson/Netflix © 2022.
De Amerikaanse cineast Rian Johnson (° 1973) serveert ons een labyrintisch moordmysterie maar speurder Benoit Blanc – schijnbaar ‘per ongeluk’ verzeild op het zonovergoten privé-eiland van de megarijke technologie-ondernemer Miles Bron – waarschuwt meteen dat hij Batman niet is.
Voor waarheid, het ontluisteren van moord en intrige, zijn we bij de ouderwetse detective aan het juiste adres maar voor een ‘rechtzetting’ niet. In tegenstelling tot het familiedrama Knives Out primeert in Glass Onion het raadsel niet. Ook al is er sprake van een ‘karma’-slot. Het gebeuren houdt ons nadrukkelijk een spiegel voor waarin we de kwalen van de Amerikaanse samenleving, en het kapitalistisch systeem in het algemeen, uitvergroot zien.
Een eiland vol glitter
De gasten van de multimiljardair (o.m. een influencer, politicus, wetenschapper en voormalige vennoot) zijn pionnen in een moordmysterie dat een ander moordmysterie verbergt. Maar ze zijn vooral ook wereldvreemde figuren die de illusie gecreëerd door Bron niet weten te doorprikken.
Hoe doorzichtig die fantasie ook is en hoe nadrukkelijk de allesoverheersende gigantische glazen ajuin tegelijk hint en metafoor blijkt.
“Ik nam zoals iedereen aan dat Miles Bron een complex genie is,” bekent Blanc, “maar kijk naar het hart van de glazen ajuin. Miles Bron is een idioot.” Want “zijn ponton drijft niet, zijn wonderbrandstof is een ramp, zijn beheersing van de disruptieve innovatietheorie is rudimentair, hij ontwierp de puzzelboxen niet …”
Kortom, schijn bedriegt. “De glazen ajuin lijkt gelaagd, mysterieus en ondoordringbaar,” stelt de speurder, “maar het centrum is helder zichtbaar. It hides not behind complexity, but behind mind-numbing, obvious clarity.”
Glass Onion: A Knives Out Mystery. Cr. John Wilson/Netflix © 2022.
Glass Onion is manifest een metafoor. Het bedrog, de manipulatie en de schijnvertoning verwijzen naar het universum van de megarijken en de filosofie van de technologie wereld. Naar het waanidee dat door het verwoesten van het verleden, de disruption van de oude orde, een moderne, betere wereld kan gecreëerd.
Het vooruitgangsdenken en de technologische utopie die ons ‘sterren’ als Elon Musk, Mark Zuckerberg en Jeff Bezos opleverde. Succesboys voorgesteld als avonturiers en visionaire helden. In de praktijk oude wijn in nieuwe zakken. Rijke heersers die meer nieuwe armen dan vooruitgang creëren.
Onzin en verwoesting
“What is reality?”, roept Birdie Jay op een bepaald moment. Langzaam wordt de schijn doorprikt en blijkt Bron symbool te staan voor de nieuwe allerrijksten die vooral bullshit verkopen, schade aanrichten en het eigen ego strelen.
Glass Onion eindigt met een woede-uitbarsting van een slachtoffer, de implosie van Brons schijnwereld en de verwoesting van luxe, roem en macht. Zonder illusie en volgers is de obscene ‘ondernemer’ betekenisloos. Ook al beseffen de speurder en zijn cliënt dat met het individu niet het systeem verdwijnt.
Glass Onion: A Knives Out Mystery. Cr: John Wilson/Netflix © 2022.
Rian Johnson (Brick, Looper, Star Wars VIII The Last Jedi) verankert de maatschappijkritiek vernuftig in dit even hilarische als uitbundige moordmysterie. Hij haalt het vooruitgangsdenken en de technologische utopie stevig onderuit. Met humor en knipogen.
Tegen de achtergrond van het veelal gladde Hollywood entertainment is Glass Onion een extreme (genre)film met een subversieve boodschap. Narratief is deze Netflix-productie echter minder explosief en grensverleggend. In tegenstelling tot die andere satire, het meer ‘Europese’ Triangle of Sadness.
Bij de Zweedse scenarist-regisseur Ruben Östlund (° 1974) overheersen de middelpuntvliedende krachten en weerspiegelt de rauwheid en het geflirt met absurditeit een wereld uit evenwicht. Een wilde fantasie over de ondergang van de superrijken. In een experimenteel filmjasje.
Protest en potsierlijkheid
Zoek de Noam Chomsky-quote. Het is niet meteen een opdracht waarmee je doorgaans naar de bioscoop trekt om een voor het ‘grote publiek’ bestemde film te bekijken. Maar Ruben Östlund is allerminst een doorsnee filmmaker, zelfs geen doorsnee Europese auteur, en hij kleurt voor Triangle of Sadness behoorlijk buiten de lijntjes.
Deze sociale satire in drie (ongelijke) bedrijven bevat brutaal geweld, extreme fysieke humor, groteske personages, absurde situaties en verbale citaten duels. Maar het is vooral een genadeloze, gelaagde analyse van het kapitalisme en het narcisme van de superrijken.
Triangle of Sadness van Ruben Östlund
De film opent met de vernedering van modellen (eerst tijdens een casting en daarna in de aanloop van een modeshow met publicitaire onzin als ‘Everyone’s equal’, ‘Act now’ en ‘Love now’) om meteen ook de standaardisering van emoties (de driehoek van de titel verwijst naar een modeterm die de expressie van gevoelens verbindt met wenkbrauwen en voorhoofd van het model) in de verf te zetten.
Östlund koppelt er spanning aan (de aap-scène uit The Square is niet veraf) door model Carl en influencer Yaya te laten botsen. Op restaurant en in de hotelgangen. ‘Geld’, ‘gelijkheid’ en ‘relaties’ vallen in een steekspel maar het tweetal lijkt tevergeefs naar de betekenis van deze woorden te zoeken.
De cruise van meesters en slaven
Enkele dagen later is de opwinding ingeruild voor verveling. Carl en Yaya zitten op een cruiseschip waar op het bovendek de superrijken feesten, op het tussendek het witte personeel waakt over alle wensen van de egocentrische passagiers terwijl in het ruim een multicultureel legertje werkmieren aan de slag is.
Die laatsten poetsen op handen en voeten het ganse schip, tot een zeil toe dat enkel bestaat in de verbeelding van de rijkelui (en in de promofolder). ‘Ja’ is het enige woord dat ze mogen gebruiken wanneer ze aangesproken worden.
Wanneer een zichzelf ruimdenkend beschouwende oudere vrouw oordeelt dat het personeel moet zwemmen is er geen ontsnappen aan. Iedereen moet de glijbaan op en het water in. Ook de kok die profetisch waarschuwt dat dit intermezzo de kwaliteit van het eten voor het kapiteinsdiner niet ten goede komt.
Triangle of Sadness van Ruben Östlund
‘Money, money, money’ is de drijfveer van personeel dat hoopt op genereuze fooien aan het einde van de trip. Geld vormt geen probleem voor de passagiers. Niet voor de Russische mestkoning Dimitri (“I’m the king of shit”). Niet voor het echtpaar dat fortuin maakte met oorlogsexplosieven. En niet voor de informaticus die via de sociale media ‘geluk’ wil uitstralen maar pas tot leven komt wanneer Yaya (die als influencer gratis op cruise mocht) en een andere jonge vrouw met hem op de foto willen.
“I want to buy you a Rolex.” Volgens Dimitri, die “op de juiste plaats” was toen het kapitalisme werd geherintroduceerd in Oost-Europa eind jaren tachtig, is het simpel: “money must not sleep.”
Onweer en debat
Een combinatie van ongepast eten, drank en een hogedrukgebied zorgen ervoor dat het kapiteinsdiner uit de hand loopt. De gezagvoerder mag dan wel verrassend nuchter zijn aan het begin van de avond, zijn passagiers worden behoorlijk ziek tijdens het etentje (zij krijgen octopus, hij een hamburger met friet). Dat leidt tot een kotsscène die nog extremer is dan de legendarische kotsscène in Monty Pythons The Meaning of Life (1983).
Östlund weet van geen ophouden, het braaksel blijft rondvliegen en het beeld zwiept op het ritme van de storm van links naar rechts. Waardoor de superrijken de machteloze speelballen van de elementen dreigen te verdrinken in het eigen braaksel (het Marx-citaat van de kapitalist die touw levert voor zijn eigen executie volgt) of weggespoeld door een stroom stront.
Triangle of Sadness van Ruben Östlund
Ondertussen geraken de kapitein en de oligarch, de Amerikaanse communist en de Russische kapitalist, behoorlijk dronken verwikkeld in een verbaal duel dat via de intercom van het miljoenenjacht voor iedereen te volgen is. Na een “We zinken, grapje!” gaat de kapitein tekeer tegen het neoliberale vrijheidsidee van Ronald Reagan en Margaret Thatcher terwijl de oligarch spreekt over de “vrijheid van de slaveneigenaars” en pocht met zijn Lenin schoolkennis.
“Growth for the sake of growth is the ideology of a cancer cell”, citeert de kapitein (een quote van activist Edward Abbey) terwijl hij aanvult dat “je niet rijk kunt zijn en verwachten dat de rest van de wereld arm is.” Maar, “ik zit hier op een jacht” en “I’m a shit socialist.”
Kritische stemmen
Uitbuiting, discriminatie, vervreemding, klassenstrijd. Communisme, socialisme, marxisme, kapitalisme. Het passeert allemaal de revue in dit tweede luik. Aangevuld met een beschuldiging van de Amerikaanse staat die enkel Oliver Stone heeft aangedurfd.
“My government murdered Martin Luther King, Malcolm X, Bobby Kennedy, and John F. Kennedy,” aldus de kapitein, “my government overthrew good, honest, democratic leaders of the people in Chile, Venezuela, Argentina, Peru, El Salvador, Nicaragua, Panama, and Bolivia. Along with Britain, we carved up the Middle East, creating artificial geographical boundaries and installing puppet dictators.”
Triangle of Sadness van Ruben Östlund
Het strafste is evenwel het citeren van de legendarische toespraak die de Amerikaanse socialist Eugene Debs hield in 1918:
“Throughout history wars have been waged for conquest and plunder. The master class has always declared the wars. The subject class has always fought the battles. The master class has had all to gain and nothing to lose, while the subject classs has had nothing to gain and all to lose- especially their lives. They’ve taught you to believe it to be your patriotic duty to go to war and to have yourselves slaughtered at their command. When Wall Street says war, the press says war.”
Een lange speech en een memorabel filmmoment. Dergelijke woorden zal je niet meteen in de Avatar-reeks te horen krijgen.
Gestrand op een eiland
Na de citatenclash volgen ietwat surrealistische, absurde, scènes waarin een handgranaat terugkeert naar de producent, piraten het cruiseschip overvallen en na een explosie enkele overlevenden van het gezonken vaartuig op het strand van een schijnbaar verlaten eiland wakker worden.
Het is in dit derde deel behelpen en overleven geblazen op een plaats waar geld, bezit en status hun betekenis en waarde verliezen. De anonieme, op het jacht toiletten poetsende, Abigail blijkt behendig in visvangst, vuur maken en koken waardoor ze een leidinggevende status verwerft. “On the yacht, toilet manager. Here, captain.”
Triangle of Sadness van Ruben Östlund
Samen met enkele vrouwen creëert Abigail een matriarchale minisamenleving die even wankelt door jaloezie (en het gebruik van seks als ruilmiddel) maar, misschien wel omdat ze een afspiegeling is van de patriarchale maatschappij, uiteindelijk slechts twee opties blijkt te hebben. Geweld of terugkeer naar de oorspronkelijke orde. Revolutie of status quo.
Subtiel is Östlund niet, maar alhoewel de filmmaker de superrijken niet als monsters portretteert wil hij met Triangle of Sadness toch vooral duidelijk maken dat de klassenmaatschappij nog altijd een realiteit is. Hoezeer ook andere breuklijnen naar voren worden geschoven. Östlunds zich boven de armen verheven voelende rijken zijn ver verwijderd van de realiteit. “In Den Wolken” herhaalt een door een herseninfarct getroffen vrouw in elk ‘gesprek’. Absurd maar tegelijk ook een perfect indicatie van waar ‘the rich’ zweven.
Subversieve satire
Ruben Östlund bewijst met deze satire dat humor geschikt is om iets urgents te zeggen over de wereld en een farce tegenstellingen (tussen rijk en arm, man en vrouw) perfect kritisch kan belichten. Triangle of Sadness fileert via narcistische rijken ook het kapitalistisch systeem, maar blijft entertainen.
“Dat je een intellectueel stimulerend gesprek wil hebben, betekent nog niet dat het niet leuk kan zijn,” zegt de filmmaker daarover in De Filmkrant, “ik haal veel inspiratie uit de Europese cinema van de jaren zeventig, toen regisseurs als Luis Buñuel en Lina Wertmüller intellectuele films in een vermakelijke verpakking stopten.”
Triangle of Sadness van Ruben Östlund
Net als die legendarische Europese filmmakers schept Östlund een universum – een westerse beschaving en kapitalistisch systeem – dat verstrikt geraakt in zijn eigen vulgariteit en hiërarchische klassenopdeling.
Dat de metafoor niet subtiel is? Geen probleem, de werkelijkheid is zelf allerminst subtiel. En een satire werkt per definitie met overdrijving. Met karikaturen, absurde humor en symboliek. Zowel Glass Onion als Triangle of Sadness geven via een allegorie aan dat de keizer geen kleren draagt.
“Mijn film hoeft geen revolutie te ontketenen,” stelt Östlund, “maar ik hoop wel dat mensen zich door mijn werk meer bewust worden van de verschillen in de samenleving.” Humor blijft een krachtig wapen voor een vrije geest.
Triangle of Sadness van Ruben Östlund
TRIANGLE OF SADNESS van Ruben Östlund. Zweden-UK-USA-F, 2022, 147’. Met Woody Harrelson, Arvian Kananian, Zlatko Buric, Carolina Gynning, Dolly De Leon, Harris Dickinson, Charlbi Dean. Scenario Ruben Östlund. Fotografie Fredrik Wenzel. Montage Ruben Östlund & Mikel Cee Karlsson. Distributie September Films. In de zalen, via streaming of op dvd.
GLASS ONION: A KNIVES OUT MYSTERY van Rian Johnson. USA, 2022, 139’. Met Daniel Craig, Edward Norton, Kate Hudson, Dave Bautista, Janalle Monae, Kathryn Hahn. Scenario Rian Johnson. Muziek Nathan Johnson. Fotografie Steven Yedlin. Montage Bob Ducsay. Te bekijken via Netflix.
Glass Onion
