Filmrecensie -

Valentyn Vasyanovychs ‘Reflection’: Russische folteringen, Oekraïense trauma’s

De Oekraïense regisseur, scenarist, DoP, monteur en producent Valentyn Vasyanovych liet zich in het festivalcircuit opmerken met twee weerbarstige en visueel virtuoze films: ‘Atlantis’ en ‘Reflection’. Twee helletochten die dystopisch leken maar profetisch bleken. Van beide films worden voorstellingen georganiseerd om de filmmakers in Oekraïne te ondersteunen.

donderdag 7 april 2022 17:30
Spread the love

 

Kort nadat Russische troepen op 24 februari 2022 Oekraïne binnentrokken ondersteunde de Vlaamse filmwereld de solidariteitsacties met vertoningen van Donbass, een film van Sergei Loznitsa uit 2018 die met een snoeiharde mix van zwarte komedie en absurde tragedie suggereerde dat een escalatie van het conflict met Rusland verre van uitgesloten was.

In april vinden nieuwe benefietvoorstellingen plaats met films die zo mogelijk nog profetischer bleken: Atlantis en Reflection, twee virtuoze en prangende allegorieën van de Oekraïense filmmaker Valentyn Vasyanovych (Black Level).

Donbass van Sergei Loznitsa: Kafkaeske hellevaart.

Filmmakers op de barricade

Samen met zijn producent Vladimir Jatsenko werkt Vasyanovych momenteel vanuit de gebarricadeerde Oekraïense hoofdstad Kiev waar ze tussen de soldaten met hun camera zoveel mogelijk beeldopnamen maken.

“Het is puur documenteren, het vastleggen van deze tijd, van deze oorlog,” zeggen ze daarover in de Volkskrant, “er zit geen verhaallijn in.” De fragmenten worden ook meteen verspreid via internationale nieuwszenders.

“Nu kiezen we nog voor de camera,” klink het, “maar als het erop aankomt zullen ook wij de wapens moeten oppakken.” Een keuze was het eigenlijk niet, vluchten was voor de filmmakers geen optie, “voor ons is dit een existentiële oorlog. Wij zullen blijven, en zullen vechten tot onze dood. Dat is niet pathetisch, maar gewoon de realiteit.”

Atlantis van Valentyn Vasyanovych: Overleven nà de oorlog.

Valentyn Vasyanovych heeft internationaal een stevige reputatie verworven en is een sleutelfiguur in de Oekraïense filmwereld. Die tracht filmmakers zoveel mogelijk van apparatuur te voorzien om oorlogshandelingen en -misdaden vast te leggen.

Sommige collega’s werken in het buitenland (Sergei Loznitsa’s nieuwste documentaire The Natural History of Destruction “gaat over de vraag of het mogelijk is de burgerbevolking als oorlogswapen te gebruiken” en zou wel eens in Cannes kunnen opduiken) en anderen (zoals Oleg Sentsov)  namen de wapens op. Vasyanovych tracht zijn filmtalent op het slagveld te gebruiken.

Al is hij niet meteen met ‘cinema’ bezig. Of met filmverhalen. Laat staan met filmprijzen en de incidenten waarmee wereldvreemde miljonairs de pers halen. “Velen van onze naasten zitten nu in het leger of in de zelfverdedigingsdiensten,” vertelt hij aan l’Echo, “ik film momenteel enorm veel beelden om me te herinneren, ik maak geen kunst. Al wat een maand geleden gedraaid is heeft geen betekenis meer.” Trouwens, “om een film te maken heb je een held en protagonisten nodig. Hier zijn alleen mensen en straten.”

Reflection van Valentyn Vasyanovych: Reflectie en afscheid van een duif.

Identiteit, poëzie en politiek

Dat Oekraïense filmmakers als verhalenvertellers het voortouw nemen in moeilijke omstandigheden is geen toeval. Het is een traditie.

Oekraïne was niet enkel de locatie van historische avant-garde films als Sergei Eistensteins Battleship Potemkin (1925) – de wereldberoemde trappen scène speelt in Odessa – en Dziga Vertovs Man with the Movie Camera (1929), haar cultuur werd ook belicht in Alexander Dovshenko’s Oekraïne trilogie Zvenigora (1928), Arsenal (1929) en Earth (1930).

Terwijl Sergej Paradzjanovs explosieve en zowat als beste Oekraïense film ooit beschouwde literatuurverfilming De Vuurpaarden (1965) een traditie van radicale poëtische cinema startte.

Door te reflecteren op de identiteit en de geschiedenis van Oekraïne wekte Paradzjanov de woede van de bij sociaal-realisme zwerende Russische communistische partij op. De clash was het startsein voor zowel een lange vete als een rebelse reflex.

De geschiedenis van de Oekraïense cinema is er, met dank aan een toonaangevende filmstudio in Kiev en de laatste jaren ook filmfestivals als DocuDaysUA en Odessa, een van ups en downs. Met na elke crisis ook een renaissance. De laatste heropleving startte in 2014.

Gedragen door het enthousiasme en de energie van de protestbeweging en de omwenteling (vastgelegd in de documentaire Maidan van Sergei Loznitsa) werden op vijf jaar tijd bijna 200 Oekraïense films gemaakt (immens voor een land dat amper over 500 bioscoopschermen beschikte). Met doorgaans relevante en urgente verhalen.

Atlantis van Valentyn Vasyanovych: Cinema als venster.

Speelfilms en documentaires

Zoals het levensverhaal van een vrouwelijke scherpschutter in Sergey Mokritskiy’s Battle for Sevastopol (2015), de Russische annexatie van de Krim in Kostiantyn Kliatskins Crimea as it was (2016), de strijd van een heroïsche kleine groep soldaten tegen het Sovjetleger in Aleksey Shaparevs Kruty 1918 (2019), Norman Alievs vader en zoon odyssee Homeward (2019) én de gelaagde, woedende genrefilms Numbers (2020) en Rhino (2021) van de door Rusland tot 5 jaar cel veroordeelde Oleg Sentsov.

Tegelijk groeide ook de documentaire uit tot een populair genre. Wat o.m. leidde tot het #BABYLON’13 YouTube project waar ook in 2022 filmmakers hun getuigenissen posten.

En het wondermooie, tijdens het Sundance filmfestival bekroonde The Earth is Blue as an Orange (2020) van Iryna Tsilyk (de titel is een gedicht van Paul Eluard). Geen film over oorlog maar over het ontstaan van kunst in oorlogstijden. Cinema als verwerkingsproces met een familie – een alleenstaande moeder met vier kinderen – die de camera opneemt in het Oekraïense dorp Krasnohorivka, om te peilen naar de impact van een oorlog die al sinds 2014 woedt.

Atlantis van Valentyn Vasyanovych: De oorlogsgruwel ontleed.

Profetische films

“Wij leven al acht jaar met de oorlog,” benadrukt Valentin Vasyanovych in de Volkskrant, “uiteraard niet op de huidige schaal, maar die oorlog was er al die tijd wel. Maar ook wij geloofden tot voor kort niet dat het echt een grote oorlog zou worden.

En tegelijk had ik een voorgevoel, het hing in de lucht. Ook daarom maakte ik deze films.” Eerst dus het extreme Atlantis (2019), een toekomstbeeld dat peilt naar heropbouw en traumaverwerking na een oorlog (gewonnen door Oekraïne!), en nu het al niet minder heftige Reflection (2021) waar we trauma’s zien ontstaan tijdens een oorlog.

Reflection vertelt het verhaal van de Oekraïense chirurg die in de Donbass-regio gevangen genomen wordt en in een folterbunker belandt waar hij getuige is van martelingen en lijkverbrandingen. Met zijn medische vaardigheden is hij nuttig voor de militairen waardoor hij overleeft.

Na een valse video waarin hij (onder dwang) stelt goed behandeld te zijn wordt hij vrijgelaten. Terug in Kiev moet hij de traumatische ervaring trachten te verwerken én de verstoorde relaties met zijn ex-vrouw en zijn dochtertje herstellen. Niet evident want trauma’s zet je niet zomaar van je af.

Reflection van Valentyn Vasyanovych: De bloederige afdruk van de duif.

De duif en het venster

Het project startte toen een duif te pletter vloog tegen het raam van Vasyanovychs appartement en een bloederige afdruk (“zowel mooi als gruwelijk” zegt de cineast in de persbrochure) achterliet die bij zijn tienjarige dochter vragen over leven, dood en heropstanding opriep.

“De pogingen om de dood vanuit het oogpunt van een kind te begrijpen brachten me ertoe een verhaal te schrijven over een vader-dochterrelatie”, vanuit “het besef van het kind dat het menselijk leven eindig is” en als poging “om deze wrede en mooie wereld, zo gelijkend op de afdruk van de duif op het glas, te begrijpen.”

De symboliek van de metafoor wordt duidelijk in de verf gezet. “De duif staat voor de ziel van het land, voor de vrijheid,” vertelt de filmmaker aan De Filmkrant, “ik besef ook dat er een connectie is tussen de crematie van de dode duif en de verbranding van de dode gevangenen in de geheime gevangenis.

We kunnen ook stilstaan bij de aanwezigheid van ruiten en glazen in de film. We zien glas als iets fragiels dat zomaar kan breken. Het is een nederig en kwetsbaar materiaal. Tegelijkertijd is het glas iets dat ons verdeelt. Het is de metaforische scheidslijn tussen de vreedzame wereld en de gruwelijke gebeurtenissen die zich daarbuiten afspelen. Als je goed oplet zie je dat het breken van glas ook het moment inluidt dat ons hoofdpersonage wordt opgepakt en weggevoerd.”

Reflection van Valentyn Vasyanovych: De verborgen martelkamer.

Verontrustende tableaus

Met Reflection perfectioneert Vasyanovych zijn in Black Level (2017) en Atlantis ontwikkelde theatrale stijl verder. Terwijl zijn camera onbeweeglijk verankerd blijft op een plaats en afstand houdt van zowel de personages als het gebeuren (close-ups zijn uit den boze) kiest de cineast/fotograaf voor strakke (vaak symmetrische) compositie en een traag ritme.

“Mijn scènes zijn bewust niet hectisch,” stelt Vasyanovych, “want wanneer je niet geëntertaind wordt begin je details te zien. Dat is de magie van cinema. Hedendaagse cinema is te onderhoudend. Wanneer iemand dat entertainment wegneemt krijg je plots tijd om te zien en om na te denken, om met het personage te zijn.”

Het theatrale aspect van zijn film onderstreept de filmmaker door aan het slot zijn acteurs op de bühne van een theater de camera te laten groeten. Gevolgd door applaus en een bedankje. “De repetitie is voorbij voor vandaag. Bedankt voor jullie steun.”

In een straffe scène bedient de protagonist van Reflection het mobiele crematorium van de folterbunker. De elementen die de filmmaker koestert (vuur, aarde, roest) zijn aanwezig in de postindustriële locatie maar verder zorgt hij niet voor enige duiding.

“Ik wil dat de kijker er een tijdje over nadenkt,” zegt Vasyanovych, “die crematoria worden constant gebruikt omdat de Russen de lichamen van hun soldaten opruimen. De oorlog is verborgen voor de Russische samenleving – ze weten er niet van of willen er niet van weten – maar  mensen sterven nog wel. Daarom worden ze verbrand.”

Reflection van Valentyn Vasyanovych: Laatste buiging op de bühne.

De martelbunker

Nog schokkender zijn de beelden van martelingen. Niet dat het om torture porn (genre Saw en Hostel) gaat. De filmmaker zoomt niet in op de bloederige details maar toch komt de gruwel hard binnen. Van sensatiezucht is er geen sprake in Reflection, van empathie des te meer.

Vasyanovych toont het gebeuren enkel om het trauma van zijn hoofdpersonage te duiden én om authentieke oorlogsmisdaden te belichten. Voor het scenario baseerde de regisseur zich trouwens op getuigenissen van Oekraïners die gedetineerd waren in de Izoljatsia-gevangenis in de buurt van Donetsk.

“Ooit was het een fabriek, later een centrum voor moderne kunst, en daarna de wreedste gevangenis van de bezette regio,” vertelt de filmmaker aan De Volkskrant, “ik was geschokt toen ik er voor het eerst van hoorde: het martelen, de gruwelen waartoe mensen in staat zijn.”

Vandaag geeft het Vasyanovych een déjà-vugevoel: “Hetzelfde vindt nu weer plaats. De Russische troepen doden mensen om niets, het maakt ze niet uit of het burgers zijn. Of kinderen. We hebben dat met eigen ogen gezien: gezinnen die probeerden te vluchten in auto’s met witte strepen erop, waarop gevuurd werd.” Een statement dat Vasyanovych maakte nog voor het Boetsja-bloedbad doordrong tot Europa.

Reflection van Valentyn Vasyanovych: Het Russische mobiele crematorium.

Het ontstaan van trauma’s

Daar waar Atlantis gold als een dystopische fantasie, een posttraumatische fantasie gesitueerd in een apocalyptisch landschap, is Reflection een allegorie die heel actueel aanvoelt en vrij realistisch het ontstaan van een trauma schetst.

Niet toevallig is het eerste deel van de film een aaneenschakeling van kaders in kaders, vensters in vensters, waarbij personages op de voorgrond kijken door een glazen wand naar wat haast een projectie op een scherm is. Het begint met een schijnbaar onschuldig spektakel, een paintballgevecht waarbij kinderen elkaar met verf ‘doden’. Terwijl de volwassenen toekijken vanachter het glazen raam. De vierde wand is nadrukkelijk een doorzichtige wand.

Het paintballgevecht met gekleurde ‘hits‘ is een voorbode van wat die kinderen als volwassenen mogelijk in het echt gaan doen en een verwijzing naar wat zich elders in het land afspeelt.

Wanneer Serhiy richting Donbass trekt, kijken we tijdens de rit door de vooruit van de auto tot die onder het spervuur van militairen versplintert en de rit abrupt eindigt. Er woedt in de regio een oorlog die de rest van het land vanop afstand bekijkt. “Wanneer niemand gaat zal de oorlog ons snel bereiken”, voorspelt een militaire vrijwilliger.

Atlantis van Valentyn Vasyanovich: Postapocalyptisch landschap.

Kaders in kaders

Serhiy wordt aanvankelijk gevangen in beeldkaders – met de brandslang afgespoten, ondervraagd door een norse militair en met de neus op gebroken lichamen geduwd – tot hij zelf een mobiel crematorium door de gigantische poorten van de fabriek duwt.

Hij wordt medeplichtig en na een gecoachte videoboodschap ook een leugenaar. De vrijheid voelt zuur en zijn terugkeer naar zijn appartement in Kiev verloopt moeizaam. Gelukkig is er een dochtertje waarmee hij zijn pijn kan delen. Met wie hij samen afscheid kan nemen van de duif.

Maar van loutering is er geen sprake. Dat is ook onmogelijk, daarvoor is het trauma te groot en te recent. Reflection is een gestileerde, humane film die gaat over het leren leven met een immens trauma.

“Je kan de wonden van traumatische gebeurtenissen namelijk niet overwinnen, maar wel accepteren,” aldus Vasyanovych, “mijn doel is niet om zielen te helen, maar om verhalen te delen met het publiek.” Sterke verhalen, visuele donkere sprookjes die je kan ontdekken tijdens de vertoningen in het kader van solidariteitsacties voor de filmmakers in Oekraïne (zie verder).

Reflection van Valentyn Vasyanovych: Beklijvend vader-dochter verhaal.

Zowel Atlantis als Reflection zijn urgente films maar Valentyn Vasyanovych serveert ons ook poëtische cinema. De realiteit en het spirituele zijn nauw met elkaar verbonden bij de Oekraïense filmmaker. Wanneer Serhiy op de vraag van zijn dochter waarom de duif tegen hun raam vloog antwoordt met “de duif zag gewoon een weerspiegeling van de lucht in ons raam”, is dat een tegelijk nuchter (feitelijk) en poëtisch (naar illusie en magie verwijzend) antwoord.

Die lijn wordt verder getrokken wanneer Serhiy aan het vuur in de ruïne zijn dochter tracht te sussen met het perspectief dat in de toekomst een nieuw lichaam kan worden gecreëerd met een 3D-printer. “Wat met de geest?” is de repliek, “wat als hij zich opgesloten voelt in het lichaam en niet wil terugkeren?”

Wanneer nachtmerries realiteit worden, zaaien zelfs mirakels en utopische dromen twijfel. Dat weerspiegelt het Oekraïne van vandaag waar lichamen op straat gedumpt liggen als restafval. De realiteit blijkt vele malen somberder en waanzinniger dan de apocalyptische fantasie van Atlantis en het waarschuwingssignaal van Reflection.

Laat ons hopen dat de spiegel die Valentyn Vasyanovych ons voorhoudt ook tot een ander soort ‘reflectie’ leidt. Bezinning. Met de B van Broodnodig.

Reflection

 

REFLECTION van Valentyn Vasyanovych. Oekraïne, 2021, 125’. Met Roman Lutskyi, Stanislav Aseyev, Oleksandr Danyliuk, Vasily Kukharskiy, Nadiya Levchenko. Productie, scenario, fotografie & montage Valentyn Vasyanovych. Casting Tetyana Symon. Distributie: Cherry Pickers. Release 24 april 2022.

Première op het MOOOV filmfestival in Turnhout. Daarna zal de film in verschillende steden vertoond worden. Alle opbrengsten zullen worden geschonken aan de filmmakers in Oekraïne. Het MOOOV festival zal haar deel van de opbrengsten verdubbelen.

ATLANTIS van Valentyn Vasyanovych. Oekraïne, 2019, 106’. Met Andriy Rymaruk, Liudmyla Bileka, Vasyl Antoniak, Lily Hyde, Aychan Hajibajli. Productie, scenario, fotografie & montage Valentyn Vasyanovych. Casting Tetyana Symon. Release 13 april 2022.

Vertoond in het kader van de actie ‘Solidarity with Ukraine’ in Cinéma Galeries te Brussel (Koninginnegalerij 28).

Valentyn Vasyanovych

 

Creative Commons

dagelijkse newsletter

take down
the paywall
steun ons nu!