Filmrecensie -

Céline Sciamma’s ‘Petite Maman’: Magische tijdreis richting kindertijd

Na haar indrukwekkende lesbische kostuumfilm ‘Portrait de la jeune fille en feu’ liet de Franse filmmaker Céline Sciamma zich in 2021 opnieuw opmerken. Als co-scenarist van Jacques Audiards grootstedelijk moreel sprookje ‘Les Olympiades’ en als regisseur-scenarist van de sprookjesachtige tijdreisfilm ‘Petite Maman’. Dit magisch avontuur van een klein meisje dat in het bos achter het huis van haar overleden grootmoeder kennismaakt met een bijzonder vriendinnetje is een van de mooiste films van het jaar. Nu te (her)ontdekken via dvd en streaming.

woensdag 24 november 2021 15:07
Spread the love

Met “This is only the beginning” sluit Chani op ‘Spice’ planeet Arrakis Dune: Part One (2021) af, 155 minuten nadat we een priester hoorden zingen “Dreams are messages from the deep.” Voor de kijker is het dan even zuchten want Denis Villeneuve’s Frank Herbert adaptatie is véél te lang (een veel te lange trailer eigenlijk) en mist de kans om de grens tussen droom en film te verkennen. Dat doet Céline Sciamma (° 1980) anders en beter. De scenarist-regisseur van La naissance des pieuvres (2007), Girlhood (2014) en doorbraakfilm Portrait de la jeune fille en feu (2019) heeft bij Petite Maman (2021) amper 72 minuten nodig om ons te betoveren met een lofzang op de kindertijd die op sprookjesachtige wijze speelt met droom, geheugen en tijd. Met een perfect getimed slot dat doet dromen van een nieuw begin en een terugkeer naar een plek die je als kijker niet wil verlaten.

Céline Sciamma – Foto Claire Mathon

De blik van Sciamma

In haar essay ‘Le Regard féminin’ pleit Iris Brey voor een ‘female gaze‘ die anders doet kijken zowel naar als via vrouwelijke ervaringen. Een uitnodiging om onze verbeelding te verbinden met een andere blik en de fantasie te dekoloniseren. Brey stipt aan dat Jane Campions The Piano pionierde door het publiek te laten kennismaken met “de kracht van vrouwelijk verlangen.” Een verlangen dat ook de motor vormt van Céline Sciamma’s Portrait de la jeune fille en feu, waar verleiding loopt via schilderkunst en de blik. De schilder kijkt stiekem naar haar model, dat model gluurt naar de bespieder, uiteindelijk bekijken ze elkaar vanuit een (onderdrukt) seksueel verlangen. Observatie, begrip en intimiteit verstrengelen.

Portrait de la jeune fille en feu: Céline Sciamma en de ‘female gaze’.

“Bij deze film zijn we net als de personages geen passieve wezens die kijken naar wat zich voor onze ogen afspeelt,” schrijft Brey, “onze blik is actief, we worden opgeroepen om deel te nemen. In dat principe schuilt de sleutel om de female gaze te begrijpen. Sciamma’s blik vraagt ons deel te nemen aan de ervaring van de personages, om hun liefde en verscheurdheid fysiek aan te voelen. Plezier en verlangen zijn niet verbonden met domineren maar met delen.” Het vuur van de filmtitel is dat van “lichamen die verlangen en liefde ontdekken. Maar ook de woede van vrouwen die als objecten golden en subjecten worden. Het vuur zit vervat in hun blik van vrije subjecten.”

Petite Maman van Céline Sciamma: Nelly en haar vintage vierkleuren Bic.

Een magische plek

Na enkele rauw-realistische vrouwenfilms (La naissance des pieuvres, Tomboy, Girlhood) nam Céline Sciamma met Portrait de la jeune fille en feu een poëtische afslag op om uit te komen bij het fantasierijk sprookje Petite Maman. Al blijft ze ergens dezelfde (vrouwen)film maken. “Het is altijd hetzelfde in mijn films,” benadrukt ze in The Guardian, “het gaat om enkele dagen out of the world, in een plek waar we geliefden kunnen ontmoeten en van elkaar kunnen houden. Het gaat steeds om vrouwelijke personages omdat zij enkel zichzelf kunnen zijn in een privéplek waar ze hun eenzaamheid, dromen, attitudes en ideeën kunnen delen.” Elke film van Sciamma is een variatie op het coming-of-age thema. Dat is niet anders bij Petite Maman, een film over kleine en grote meisjes, moeders en dochters. Een film ook die vaderfiguren figuranten laat blijven in een avontuur waar zusterschap zowel de motor als de heilige graal is.

Petite Maman begint met een einde, opent met een jong meisje dat afscheid neemt van een bejaarde vrouw. Een bewoner van een zorgcentrum die graag helpt bij puzzelen. Even later wandelt de achtjarige Nelly een andere kamer binnen. Die is, op haar moeder Marion na, leeg. Omdat grootmoeder gestorven is realiseren we ons. De schok is groot voor de kijker, de verwarring immens bij Marion. Nelly zorgt voor troost, niet via woorden maar via Grills-chips en een teder gebaar tijdens een autorit. Maar bij het leegmaken van de grootmoeders woning (“er is gewoon rond de kast geschilderd!”) worden de bewaarde spullen uit haar jeugd en het verlies van haar moeder te veel voor Marion. Ze laat haar dochter samen met haar echtgenoot de klus klaren en vertrekt. Ook al is ze bijna jarig.

Petite Maman van Céline Sciamma: Lofzang van de kindertijd.

Het spiegelhuis en de boshut

Tussen de kinderspullen van haar moeder vindt Nelly een oud Jokari-spel. De elastiek is echter zodanig verduurd dat al na enkele meppen de bal in het bos achter het huis verdwijnt. Het sein voor Nelly om deze wildernis te verkennen. Daarbij stuit ze op een ander achtjarig meisje dat zeult met een boomstam en voorstelt om samen haar boshut (een soort indianentent met takken) in elkaar te knutselen. Zij heet net als Nelly’s moeder Marion en woont in een huis dat een kopie lijkt van het grootmoeder huis. Sciamma toont ons spelende kinderen maar geeft aan dat de realiteit verschoven is, de tijd doorbroken werd. Nadat in de openingsscène de vraag al opdook wie nu de moeder en wie de dochter is, blijken de vriendinnetjes moeder en dochter. Nelly maakt kennis met haar moeder als kind en neemt opnieuw de beschermende rol over wanneer angst voor een operatie (die moet beletten dat Marion net als haar mankende moeder voor de rest van haar leven een wandelstok nodig heeft) opduikt.

Het basis idee van Petite Maman – het kind als moeder van een vrouw – geeft een subtiele twist aan zowel het coming-of-age stramien als het tijdreisverhaal. Weg van de dramatische sprongen en explosies, stevig verankerd in emoties en angsten. Verlies, verdriet, pijn, rouw en leegte maar ook plezier, genot en verbondenheid. Een lofzang op de kindertijd die volwassenheid niet als ideaal en streefdoel naar voor schuift maar pleit voor een conflictloze dialoog tussen generaties en binnen families. Waarbij de rollen niet vastliggen maar wisselen en de zoektocht leidt naar communicatie en contact. Naar uitwisseling. Van gevoelens, herinneringen en geheimen. Nelly geeft het aan: “Geheimen zijn niet altijd dingen die we proberen te verbergen. Er is gewoon niemand aan wie we ze kunnen vertellen.”

Petite Maman van Céline Sciamma: Samen spelen, samen leven.

Vertrouwde vreemdelingen

Ook al is de vaderfiguur niet afwezig, Petite Maman is vooral een vrouwenfilm. “Ik had het gevoel dat het idee niet van mij was, maar deel uitmaakte van een oude mythologie,” stelt Sciamma in Sight and Sound, “misschien verbonden was met een matriarchale samenleving. Het voelde tijdloos aan.” Het is vooral ook een parabel over zusterschap en vriendschap. “Het idee voor de film trof me als een donderslag,” klinkt het in NRC, “ik zag een scène voor me waarin twee achtjarige meisjes samen een boshut bouwen en het was direct duidelijk dat de een de moeder was en de ander de dochter, hoewel ze even oud zijn. Het was zowel poëtisch als verontrustend, radicaal en magisch, als een sprookje. Ik wist meteen dat ik iets te pakken had, het was theoretisch en sensueel tegelijkertijd.”

De moeder en dochter vriendinnetjes zijn vertrouwde vreemdelingen. Meisjes die elkaar en de onverklaarbare ervaring gewoon aanvaarden. Omdat ze het zien als een kans te spelen en geheimen te delen. Daardoor baadt Petite Maman in een magisch-realistische sfeer, het bovennatuurlijke is gewoon de realiteit. “Dat magisch-realisme is een eerbetoon aan de vrouwelijke pioniers in cinema”, zegt Sciamma in De Filmkrant, “ik verzet me tegen het idee van tijdreizen als een bedreiging en behandel het in plaats daarvan als een kans.” Door het wegvallen van de ouder-kind, volwassene-jongere, hiërarchie “ontstaat in plaats daarvan een verhaal van ‘wederzijdse zorg’.” Resultaat is “een verhaal over het innemen van dezelfde ruimte en tijd. Over hoe je moeder er kan zijn, maar er tegelijkertijd ook helemaal niet kan zijn.”

Petite Maman van Céline Sciamma: Tijdreis en ontdekkingstocht.

Zintuigelijke herinnering

Voor haar buiten de tijd afspelende tijdreisfilm deed Sciamma geen beroep op effecten of op een teletijdmachine maar op de tweeling Joséphine en Gabrielle Sanz. Deze zussen zaaien door hun look en gedrag twijfel bij de kijker. Wie is wie? Wie is het kind? Wie is de moeder? Terwijl belichting en decor een laag toevoegen: bevinden we ons in het heden of in het verleden? Is het een herinnering of een droom? Zijn de meisjes echt samen of niet? Gaat het om een overgang of een samensmelting? Kijken we naar een terugkeer of een afscheid?

Marion reikt de interpretatiesleutel aan door te benadrukken dat de wandelstok ruikt naar haar moeder. “Als je terugkeert naar een huis waar je als kind bent geweest, dan zijn het niet de herinneringen die je naar het verleden verplaatsen, maar de geur, het geluid van de deur,” benadrukt Sciamma in NRC, “herinneren is heel zintuigelijk.” Niet toevallig voelt Nelly constant aan de muren en deuren van de twee huizen. Het vluchtige is toch steeds tastbaar. Zoals je het mysterie, het geheim kan voelen. Mits empathie en vooral een jeugdige geest. Volwassenheid impliceert contactverlies, tenzij de volwassene ook kind blijft, de moeder de dochter in zichzelf in leven houdt.

Petite Maman van Céline Sciamma: Kinderen en mama’s aan de top.

De mythe van de rivaliteit doorbroken

In de klassieke Griekse mythologie was Antigone, ‘zij die geboren is om tegen te werken’, de dochter van Oedipus. Céline Sciamma opteert voor een ‘female gaze’, probeert die op mannelijke brutaliteit en rivaliteit gebaseerde mythe te vervangen door een nieuwe, conflict arme. “Wat zou er gebeuren als we nieuwe mythes verzinnen,” vraagt Sciamma in NRC,  “als we een begrip als zusterschap tussen generaties zouden bereiken? Onze moeders en grootmoeders politiek zouden ontmoeten, en begrijpen dat zij niet dezelfde kansen hadden als wij, en dat daar veel verdriet vandaan komt.”

Het op dezelfde locatie (Cergy, waar de filmmaker haar kindertijd doorbracht) als Éric Rohmers ‘Comedies et proverbes’ slotluik L’ami de mon amie (1987) gedraaide Petite Maman van Céline Sciamma is een kleine – korte en krachtige – film. Maar tegelijk is het ook grote en relevante cinema. Een pareltje dat ons uitnodigt om anders te kijken. Naar heden en verleden. Naar onszelf en de samenleving. Naar strijd en samen leven.

Petite Maman van Céline Sciamma: Weg met de baard.

 

PETITE MAMAN van Céline Sciamma. Frankrijk, 2021, 72’. Met Joséphine Sanz, Gabrielle Sanz, Nina Meurisse, Stephane Varupenne. Scenario Céline Sciamma. Fotografie Claire Mathon. Muziek Jean-Baptiste de Laubier. Montage Julien Lacheray.

Verkrijgbaar op dvd, distributie Cinéart.

Te bekijken via de VOD streamingplatformen Telenet, Proximus, Lumière, Picl, Sooner en VOO.

Petite Maman van Céline Sciamma: Wie is het kind, wie de mama?

 

Creative Commons

take down
the paywall
steun ons nu!