Dag 1: vrijdag 26/01/2024

Op het vliegtuig neem ik “El Salvador. De mooiste bloem een wonde.” nog eens door. Het is de neerslag van urenlange gesprekken met Roger Ponseele, een priester uit het Vlaamse Gullegem die in 1970 naar El Salvador vertrok.

Het was de eerste keer dat hij België verliet. Over Latijns-Amerika wist hij niets. Stilaan was zou hij tot het besef komen dat het absurd was om in een land dat getekend wordt door een nietsontziende repressie, geweldloosheid te prediken. Hij koos de kant van het volk en trok mee met de guerrilla de bergen in.

Niemand die in 1980 ook maar in de verste verte kon vermoeden dat de oorlog meer dan 12 jaar zou duren en meer dan 75.000 slachtoffers en 8.000 vermisten zou maken.

Aangekomen op de luchthaven van San Salvador, word ik welkom geheten door een stralende foto van Bukele, opgehangen boven een Louis XV-zetel die opgesteld staat in een mooi ingericht hoekje.

Dag 2: zaterdag 27/01/2024

Op weg naar de vulkaan van Izalco rijden we door de vallei waar in januari 1932 duizenden boeren in opstand kwamen. Het was de tijd van de grote depressie. Her en der bezetten boze boeren ten einde raad openbare plaatsen en gebouwen. Farabundo Martí, één van de oprichters van de communistische partij, leidde het protest.

De vulkaan van Izalco

Maar hun stokken en machetes vermochten niets tegen de brutaliteit van generaal Maximiliano Hernández Martínez, die kort voordien de macht had gegrepen. Op twee weken tijd werden zo’n 10.000 à 30.000 boeren afgeslacht.

In “De aderlating van een continent” beschrijft de Argentijnse schrijver, Eduardo Galeano, Martínez als een “heksenmeester”, een theosoof die volhield dat “het een grotere misdaad is om een mier te doden dan een mens, want als een mens sterft, keert hij terug als reïncarnatie, terwijl een mier voorgoed dood is.” Kort na het neerslaan van de boerenopstand werd Farabundo Martí door de soldaten van Martínez gefusilleerd.

President Bukele heeft 1,3 miljoen Salvadoraanse jongeren zomaar een laptop cadeau gegeven

Het is maar de vraag of de jonge Kelvin die ons zal gidsen, überhaupt nog weet heeft van wat hier zoveel jaar geleden is gebeurd. Hij is opgewonden, bijna extatisch. Nog één week en dan mag hij voor het eerst gaan stemmen. Voor Nayib Bukele, uiteraard.

Bukele heeft hem – en 1,3 miljoen andere Salvadoraanse jongeren – zomaar een laptop cadeau gegeven. Hij zwijgt even. “Ik heb wel één punt van kritiek op mijn president,” wil hij nog kwijt. “Het onderwijs en de gezondheidszorg in mijn land zijn echt slecht.”

Farabundo Martí

Onderweg valt er amper verkiezingspropaganda te zien. En niet één affiche van het FMLN, het Frente Farabundo Martí de Liberación Nacional, tijdens de oorlog het guerrillafront, sinds de Vredesakkoorden van 1992 een politieke partij. Op zijn minst bizar zo vlak voor de verkiezingen.

Dag 3: zondag 28/01/2024

Padre Andreu Oliva, tot voor kort rector van de UCA (Universidad Centroamericana José Simeón Cañas) neemt ons mee naar de rozentuin. Hier heeft het elitebataljon Atlacatl op 16 november 1989 zes Jezuïeten, een kogel door het hoofd gejaagd. De huishoudster en haar dochter werden ook uit de weg geruimd als lastige getuigen.

Kapel van de UCA met tekeningen van de vermoorde jezuïeten

Padre Andreu legt uit waarom de verkiezingen dit jaar zo bijzonder zijn. Doordat het mandaat van een volksvertegenwoordiger slechts 3 jaar bedraagt en dat van een president 5 jaar, gebeurt het maar eens om de 15 jaar dat beide verkiezingen samenvallen. Een uitgelezen moment voor een president – of een partij – om van start te gaan met een parlement waarin hij of zij de meerderheid heeft.

Hij beschrijft haarfijn hoe het regime van Bukele de fraude al jarenlang minutieus heeft voorbereid. Een repressieve partijdiscipline gecombineerd met een zwakke oppositie in het parlement hebben ervoor gezorgd dat zowel de wetgevende als de uitvoerende als de gerechtelijke macht bij één persoon terechtkwam.

Door een repressieve partijdiscipline en een zwakke oppositie in het parlement kwam alle macht bij één persoon terecht

De grondwet werd in het voordeel van Bukele’s herverkiezing geherinterpreteerd; de openbaarheid van bestuur werd voor 7 jaar onder embargo geplaatst; de kieswetgeving wordt van dag op dag aangepast; het aantal gemeenten werd gereduceerd van 262 naar 44; en dank zij de introductie van het systeem D’Hondt – dat ook in België wordt toegepast – zullen kleine partijen geen kans meer krijgen.

En dat allemaal in een context waarin de uitzonderingstoestand al bijna twee jaar lang telkens met één maand wordt verlengd onder het mom van de strijd voor meer veiligheid.

De propagandamachine van Bukele – en diens partij Nuevas Ideas (N) – draait op volle toeren. Met overheidsgeld heeft hij zijn eigen nieuwskanalen opgericht die de mensen moeten doen geloven dat alles nu beter gaat.

Ook brood en spelen schuwt hij niet: lichtspektakels, Miss Universe (2023), Centraal-Amerikaanse Spelen (2023), internationaal voetbal (2023), alle middelen zijn goed.

Bukele is zo ongelofelijk populair dat hij eigenlijk geen fraude moet plegen. “De situatie zal er niet op verbeteren,” waarschuwt Andreu. “Integendeel, het zal nog veel erger worden. De mensen zijn bereid om de democratie op te geven in ruil voor een gevoel van veiligheid . De oppositie zal verdwijnen.”

Met overheidsgeld heeft Bukele zijn eigen nieuwskanalen opgericht die de mensen moeten doen geloven dat alles nu beter gaat

“De Salvadoranen zijn verliefd op Bukele, maar liefde maakt blind. Ooit zullen hun ogen opengaan en laat ons hopen dat er dan nieuwe leiders klaar staan.”

Verkiezingsgadgets die Bukele aanprijzen

Dag 4: maandag 29/01/2024

We ontmoeten een aantal “Familieleden van slachtoffers van het regime” in het pastoraal centrum van pater Piet De Clercq in Nueva Esperanza. De getuigenissen zijn schrijnend; de wanhoop is nabij. Sinds de uitzonderingstoestand werd uitgeroepen werden in de regio al zeker 228 mensen opgepakt, zomaar op straat of uit hun huis gehaald. Onder hen ook 110 kinderen.

Het werkelijk aantal ligt wellicht veel hoger. De familie mag hen niet bezoeken. Zelfs de advocaten mogen hen niet zien. Soms lukt het om een gerechtelijk bevelschrift tot vrijlating te bekomen, maar dat lijkt meestal waardeloos.

Pastoraal centrum van Piet De Clercq

Veiligheid is het speerpunt van Bukele’s bewind van de voorbije jaren. Én van zijn kiescampagne. Het discours dat hij alle bendes heeft opgerold, verwijzen de aanwezigen unaniem naar de fabeltjeskrant. Het voetvolk, misschien, maar elke dag zien zij de bendeleiders over straat lopen.

De politie verplicht om bepaalde quota halen. Zowat de helft van de gevangenen zijn geen bendeleden zijn maar onschuldige mannen en vrouwen

Blijkbaar is de politie verplicht om bepaalde quota halen. Hoe meer gevangenen, hoe beter. Met als resultaat dat zowat de helft van de gevangenen geen bendeleden zijn maar onschuldige mannen en vrouwen met een normale job, een gewoon leven, een gezin of kinderen die simpelweg naar school gaan.

Plots ontstaat er een licht tumult. Het leger heeft wegblokkades opgezet en verplicht alle mannen en chauffeurs om uit te stappen. Voor zover geweten, werd nog niemand opgepakt, maar je merkt terstond de bezorgdheid op de mensen hun gezicht.

’s Avonds hoor ik dat Bukele een nieuwe verkiezingsmaatregel heeft ingevoerd. Drie dagen vóor de verkiezingen en op de verkiezingsdag zelf is alle propaganda in openbare ruimten verboden. Vanaf donderdag, dus.

Dag 5: dinsdag 30 januari 2024

Anabel Belloso, die voor het FMLN de lijst voor de parlementaire verkiezingen in San Salvador trekt, deelt met ons haar analyse van de huidige situatie. Die ligt helemaal in de lijn van wat Padre Andreu voorbije zondag heeft uiteengezet.

Het is voor het eerst sinds de dictatuur van generaal Martínez dat een zittend president zich herkiesbaar stelt. De regering weigert ook als sinds 2021 om de “deuda política” uit te betalen. Het gaat om een wettelijk gegarandeerde openbare financiering waarop elke erkende politieke partij recht heeft.

Volgens een enquête van de UCA zal 82 procent van de bevolking op Bukele stemmen. Het FMLN met Manuel “El Chino” Flores zou tweede worden met 4 procent. De uitdaging zal er in bestaan om zoveel mogelijk mensen naar de stembus te krijgen en te voorkomen dat het FMLN, als enige partij die het sociaal verzet een stem geeft, ophoudt te bestaan.

“Dit land is erin geslaagd om een dictatuur ten val te brengen. Ook deze keer zullen wij niet opgeven”

Met het systeem D’Hondt is dat alvast een enorme uitdaging. “Maar,” voegt zij er optimistisch aan toe, “dit land is erin geslaagd om een dictatuur ten val te brengen. Ook deze keer zullen wij niet opgeven. Dit zal en moet veranderen.”

Politici van het FMLN

Als we terugrijden naar het hotel stokt mijn adem. Het leger patrouilleert door de straten. Her en der zie ik jongeren die tegen de muur worden gezet, de armen omhoog, de handen gekruist achter het hoofd. Niemand kijkt op, iedereen loopt door. Ook ik durf amper te kijken. Het lijkt alsof ik naar foto’s uit de jaren ’70 en ’80 kijk.

Dag 6: woensdag 31/01/2024

Het Comité van familieleden van politieke gevangen in El Salvador (COFAPPES) houdt een zoveelste wake voor de poorten van het Centro Judicial Isidro Méndez. Al maanden ijveren zij voor de vrijlating van Mauricio Ramirez Landaverde, voormalig minister van justitie en openbare veiligheid. In september 2021 werd hij samen met zes andere hoge functionarissen van de regering van Salvador Sánchez Cerén (FMLN) opgepakt op beschuldiging van corruptie.

Niemand die weet hoe het momenteel met hen gaat. Al sinds 11 december van vorig jaar is er een gerechtelijk bevel om hen vrij te laten. Wij kijken toe vanop afstand. Aan de overkant van de straat staat een agent in burger verdekt opgesteld, de camera in de aanslag. Ook een militaire patrouille geeft present en knikt vriendelijk goeiedag naar ons als ze voorbijmarcheren.

Wake voor de poorten van het Centro Judicial Isidro Méndez

Dag 7: donderdag 01/02/2024

Het verkrijgen van de nodige accreditatie om zondag als verkiezingswaarnemer de stembureaus te mogen betreden, lijkt geen sinecure. Voor het eerst ben ik deel van een missie die door NGO’s wordt georganiseerd. Het verschil met de VN, de EU of de OESO kon niet groter zijn.

De vorming die we krijgen, is beperkt. Niemand die zich illusies maakt. Waarnemers zullen de loop van deze verkiezingen niet veranderen. Onze opdracht is “observeren en registreren”. Men wil zoveel mogelijk gegevens verzamelen over fraude en corruptie met het oog op later om een eventuele klacht bij nationale en internationale gerechtelijke instanties te onderbouwen.

Het volk heeft een Messias nodig en Bukele speelt die rol met verve

Bukele lijkt vooralsnog onaantastbaar. Hij is een mega influencer met meer dan 7,2 miljoen volgers op zijn facebook. De socio-economische vooruitgang waarvoor het FMLN nog door de Wereldbank werd geprezen, is allang vergeten. Mensen denken niet in statistieken en grafieken en zeker niet de 3 miljoen mensen die honger lijden.

Sinds het aantreden van Bukele (2019) gaat de emigratie weer in stijgende lijn. Met 1,6 miljoen mensen zijn ze nu, of 25 procent van de bevolking. Meer dan 88 procent heeft zijn heil gezocht in de VS. Het volk heeft een Messias nodig en Bukele speelt die rol met verve. Hij is razend populair.

Dag 8: vrijdag 02/02/2024

Alsmaar meer kakigroen met geweren op straat, jongeren met de handen achter het hoofd tegen de muur. Enorme billboards, spandoeken over de hele breedte van de grote lanen in dat speciale cyaanblauw, de kleur van Nuevas Ideas.

Alle televisiezenders bestoken je met spotjes van Bukele, vlot en stijlvol, barstensvol vertrouwen. Hij rekent op een overrompeling zondag. “Als we ons project willen verderzetten, dan mogen we geen zetel verliezen.” Dat project is veiligheid en… het aanhouden van de uitzonderingstoestand.

Bij het horen van dit laatste, val ik bijna van mijn stoel. “In 2021 is het ons gelukt om het tweepartijensysteem te doorbreken (ARENA en FMLN, nvdr),” gaat hij verder. “Nu gaan we voor de eenheid.” Met “eenheid” bedoelt hij eigenlijk de alleenheerschappij, heb ik de indruk.

Dag 9: zaterdag 03/02/2024

Het FMLN heeft de waarnemers uitgenodigd op de hoofdzetel. Manuel “El Chino” Flores, de presidentskandidaat, spreekt rustig en duidelijk. Tijdens de oorlog vluchtte zijn familie naar Nicaragua. Hij was toen 15. In 2000 werd hij verkozen tot burgemeester van Quetzaltepeque voor het FMLN.

Ik heb mij laten vertellen dat het FMLN hem als presidentskandidaat naar voor heeft geschoven omdat hij onbesproken is. De media stonden de voorbije jaren bol van het ene na het andere corruptieschandaal ook al heeft het gerecht in de meeste gevallen nog geen uitspraak gedaan.

Waarnemers van het FMLN

Het FMLN ontving zijn “deuda política” pas op woensdagavond. Te laat om nog campagne te voeren. Niemand die weet of men de steile terugval van het FMLN nog kan stoppen. Van de 31 zetels in 2016 (regering Cerén), bleven er in 2021 nog maar 4 overeind (regering Bukele).

Voorstellen om met andere oppositiepartijen een coalitie te vormen, werden uitvoerig op een nationaal congres besproken maar uiteindelijk werd beslist om als FMLN verder te gaan om te vermijden dat de naam van het Frente zou verdwijnen. Er staat veel op het spel. Als het FMLN geen zetel binnenhaalt, kan het zelfs zijn partijnaam verliezen. Zo bepaalt de wet.

Dag 10: zondag 04/02/2024

De grote dag. Vandaag worden een nieuwe president en 60 volksvertegenwoordigers verkozen. Nog voor het ochtendgloren vertrekt ons groepje naar Usulután. Hier en daar duiken militairen op in het straatbeeld. De politie is prominent present in en rond “ons” stembureau.

Het stemmen begint

Wat meteen opvalt bij het binnengaan, zijn de cyaanblauwe hesjes. De politieke waarnemers van Nuevas Ideas zijn massaal aanwezig. Het FMLN heeft er een vijftal kunnen optrommelen. Fuerza Solidaria en Arena elk één, als ik goed heb gekeken. De sfeer is ontspannen, haast feestelijk.

Nuevas Ideas voorzient de leden van de stembureaus regelmatig van drank en spijs. Ik weiger beleefd. Alles verloopt vlot en gemoedelijk, zoals het hoort. Althans, zo lijkt het toch, want rond “mijn” tafel zie ik wel heel veel vervangers staan, al dan niet met accreditatie.

Iets na 17u kan het tellen beginnen. Van de 700 stemgerechtigden aan mijn tafel, zijn er 280 opgedaagd, plus de 9 mensen die hier alles in goede banen moeten leiden. Iedereen is een beetje zenuwachtig maar de registers lijken dan toch te kloppen.

Sommige kiezers hebben op hun stembiljet in grote letters “dictador” geschreven

De stembussen mogen eindelijk worden geopend. Bij elk biljet voel ik de euforie groeien. De vertegenwoordigster van Nuevas Ideas die de stemmen voor Bukele in ontvangst mag nemen, wordt hoe langer hoe vrolijker. Buiten op straat klinken opeens luide knallen. Het is nog niet eens 18u. Meer dan een half uur lang maakt het geknetter van een spetterend overwinningsvuurwerk het haast onmogelijk om elkaar nog te verstaan.

Stemmen worden geteld

Bukele heeft aan mijn tafel gewonnen met 251 stemmen, gevolgd door het FMLN met 15. Arena is derde met 9. Voor de parlementaire verkiezingen doet het FMLN het iets beter. Sommige kiezers hebben op hun stembiljet in grote letters “dictador” geschreven. De mensen van Nuevas Ideas halen de schouders op en glimlachen smalend.

“Dictator”

En dan is het wachten. De computers om alles digitaal door te sturen, staan klaar maar er is geen papier. Dat moet gecertifieerd zijn. En niemand die weet of en wanneer het zal worden geleverd. De mensen zijn moe, sommigen zitten hier al van 3u ’s ochtends. Dat wachten kan nog heel lang duren.

Om 20:30u beslissen we om terug te rijden naar San Salvador. Daar heeft Bukele zichzelf al met het nodige vertoon tot overwinnaar uitgeroepen. De eerste internationale felicitaties lopen alvast binnen, ook van de Organisatie van Amerikaanse Staten (OAS). Blijkbaar vond die het ook niet nodig om op de officiële resultaten te wachten of op de bevindingen van haar waarnemingsmissie.

Dag 11: maandag 05/02/2024

Debriefing. In San Salvador ging het er in sommige stembureaus iets turbulenter aan toe. Aan de Avenida Olímpica maakte Bukele zijn opwachting onder groot militair vertoon. Tweehonderd manschappen, heeft iemand geteld. De politie was ook massaal op post, net als Bukele’s persoonlijke lijfwacht en tal van burgers met zware wapens.

Sommigen getuigden dat de geaccrediteerde leden van de stembureaus nog voor het openingsuur door mensen van Nuevas Ideas werden vervangen en naar huis gestuurd.

Om 15:00u in de namiddag is nog maar 31 procent van alle stemmen gesteld. Het digitaal systeem heeft het helemaal laten afweten. Het Hooggerechtshof voor de Verkiezingen heeft beslist dat alle stemmen herteld zullen worden. Manueel. Alle stembussen worden vandaag via met vrachtwagens en bestelbusjes naar de hoofdstad gebracht.

Dag 12: dinsdag 06/02/2024

De waarnemingsmissie van de OAS publiceert haar eerste voorlopig rapport. Uit ervaring van vroegere missies weet ik dat die rapporten op voorhand geschreven worden. Enkel de details moeten nog worden ingevuld. De missie verwoordt voorzichtig haar bezorgdheid over de uitzonderingstoestand die al 680 dagen duurt.

Het rapport verwijst naar klachten over het ongrondwettelijkheid van de herverkiezing en het snel stemmen van een nieuwe wet die alle protest hiertegen sanctioneert met 10 à 15 jaar gevangenis. De OAS is ook bezorgd over het feit dat het Hooggerechtshof voor de Verkiezingen afstand heeft gedaan van zijn grondwettelijk recht om de interpretatie van het Grondwettelijk Hof inzake de herkiesbaarheid grondig te onderzoeken.

“De concentratie van de macht leidt tot tirannie en onderdrukking”

Als ik het goed begrepen heb, dan gaat het hier volgens de missie om niet veel meer dan “een slechte praktijk” (“una mala práctica”) en niet om een aanfluiting van de grondregels van een rechtstaat. Ook de invoering ter elfder ure van de methode D’Hondt en het uitvoeren van nieuwe kiesregels voor de Salvadoranen in het buitenland, worden op de korrel genomen, evenals het feit dat niet alle partijen op een gelijkwaardige manier campagne konden voeren.

En toch, ondanks al deze vaststellingen, benadrukt de OAS dat dit de meest vreedzame verkiezingen waren van de voorbije jaren.

De OAS stelt dat het de bedoeling moet zijn om uit de fouten te leren zodat het kiessysteem in de toekomst verder op punt kan worden gesteld. Het rapport wijst wel nog op de mogelijke risico’s van een “supermeerderheid” voor Nuevas Ideas omdat “concentratie van de macht leidt tot tirannie en onderdrukking”.

Epiloog

Op vrijdagavond 9 februari, vijf dagen na de stembusgang, maakt het Hooggerechtshof de eerste officiële resultaten bekend. Bukele wordt opnieuw president met een monsterscore van bijna 83 procent. Het FMLN volgt op de tweede plaats met iets meer dan 6 procent, op de voet gevolgd door ARENA met iets minder dan 6 procent.

De scores van de overige kandidaten variëren tussen 0,6 procent en 2 procent. Iets meer dan de helft van de stemgerechtigden (52,7 procent) is naar de stembus gegaan. Niet de massale overrompeling die Bukele had verwacht.

Het blijft wachten op de resultaten van de parlementsverkiezingen. Ondertussen regent het in de pers en op sociale media aanklachten zoals stembussen die verdwijnen om uren nadien weer op te duiken, pakketten met ongekreukte maar ingevulde stembiljetten en het vervalsen van de gegevens als de aktes in het computersysteem worden ingebracht.

Op 18 februari valt eindelijk het verdict: Nuevas Ideas heeft 54 van de 60 zetels in het parlement. Het FMLN niet één. De waarnemingsmissie van de OAS laat weten dat het post-electoraal proces “ondermaats was, traag en slecht georganiseerd. Maar de missie heeft geen enkele twijfel over de resultaten die door de verkiezingsautoriteiten bekend werden gemaakt.”.

Foto’s: Marleen Bosmans