Update: de voorgaande tekst in deze blog, de dialoog tussen lezers heb ik vervangen door een tekst in de vorm van een opiniestuk, met een kritisch besluit met advies voor therapeuten van de Freudiaanse school.

In het debat over de waarde van de visies van Sigmund Freud (1856-1939) heeft therapeute Ariane Bazan een mooi nieuw stuk geschreven (DS 16 februari). Zij argumenteert dat de gesprekstherapeut die houvast zoekt bij de psycho-analyse en dus bij “taalspelen” in het verhaal van de patiënt, iets doet dat vergelijkbaar is met de nauwgezette notities die Charles Darwin maakte tijdens zijn wereldreis met de Beagle. Op basis van die feiten bleek Darwin in staat het heersende wereldbeeld te laten kantelen en schonk hij de mensheid de formidabele Evolutietheorie. Uit het debat dat onder andere werd gestart door filosofen van de UGent, (DS 26 januari, “Het onbewuste van Ariane Bazan behoort tot het rijk der fabels”) leid ik af dat het massief afwijzen van de theorieën van Freud vaak gedreven lijkt door een merkwaardige visie op menswetenschappen. Het idee leeft dat alle wetenschap moet te werk gaan zoals het geval is in de objectieve wetenschappen. Er leeft een behoefte aan absolute duidelijkheid, aan onomstootbare bewijzen en aan antwoorden in de trant van “ja of neen”. Dat betreft echter een ontoelaatbare ontkenning van de eigen aard van de Menswetenschappen. Freud geheel afwijzen lijkt ook niet redelijk om een aantal pragmatische redenen. Hoewel een aantal van zijn inzichten onjuist zijn gebleken, blijven andere actueel en bruikbaar, zowel in het bijstaan van mensen in nood als in het begrijpen van machtspolitiek en biografie.

De behoefte wetenschap in een kader van “sciëntisme” te drukken, vanuit het geloof dat wetenschap op een dag alle problemen uit de wereld zal kunnen helpen, heeft ook mij bezield in de studententijd. Zowel echter tijdens de studies moderne geschiedenis als in de vakken wetenschapsfilosofie die ik volgde, verwierven wij het inzicht dat wetenschap voor eens en altijd zal bestaan uit twee soorten. Enerzijds de “positieve wetenschappen”, ook wel objectieve wetenschappen genoemd, die het mogelijk maken duidelijke antwoorden en uitputtende “verklaringen” te bieden. Dat gaat over wiskunde, scheikunde, fysica, astronomie, biologie (voor een deel)… De Menswetenschappen, de Humanities in het Engels, streven echter niet naar ultieme “verklaringen”, zo doceerde al de filosoof Emile Dürckheim (1858-1917), maar daar is het doel “begrip”. “Verstehen” in plaats van “Erklären”.

Bonobo’s

De reden van deze fundamentele tweedeling is in wezen eenvoudig: bij onderzoek waarin de mens zelf centraal staat of zijdelings als object te pas komt, spelen onvermijdelijk de persoonlijkheid, de waarden en het standpunt van de wetenschapper mee. Daarom kan je over de geschiedenis van Vlaanderen of over het gedrag van mensapen als de Bonobo, zelden “objectieve vaststellingen” doen. Dat is misschien jammer, maar dat heeft uiteraard niet tot gevolg dat deze menswetenschappen, zoals daar zijn de geschiedenis, de psychologie, de filosofie, de theologie de economie (hoewel die mathematische takken vertoont zoals de econometrie), de literatuurstudie… zinloos zouden zijn. Integendeel, inzichten en antwoorden in deze domeinen blijven nodig, voortschrijdend begrip over de mens en zijn innerlijke wereld blijft onmisbaar.

Seksualiteit en macht

De hedendaagse afwijzing van de psycho-analyse lijkt mij al te massief, mede vanuit deze onjuiste eisen die men aan menswetenschap stelt. Zoals het debat nu wordt gevoerd, doet het denken aan een culturele vadermoord. Freud heeft naast minderwaardige theorieën zoals deze beschreven in de cultuuranalyse “Totem und Tabu”, onmiskenbaar nuttige inzichten gebracht. Dankzij deze inzichten is onze cultuur bijvoorbeeld gaan beseffen hoe belangrijk liefde en seksualiteit voor de mens is. Een ware bevrijding, na eeuwen van ontkenning van de positieve waarde van lichamelijkheid en seks, die er onder andere kwam ten gevolge van eenzijdige interpretaties van bepaalde Bijbelpassages in de kerkelijke leer. Vandaag is een van de toonaangevende opinies in onze cultuurkring dat je geluk, inspiratie, troost en voldoening vooral uit relaties haalt, en dan vooral uit de seksuele partnerrelatie. Deze visie is door de psycholoog John Bowlby (1907-1990) uitgewerkt… in het spoor van het pionierswerk van Freud. De beweging van ‘Mei 68’ reageerde tegen al te mannelijke machtsstructuren, maar ook tegen een gebrek aan seksuele vrijheid en poezie, en in die mate was zij schatplichtig aan Sigmund Freud. Tot op vandaag kan je stellen dat ons maatschappijmodel niet uitblinkt in het omgaan met emoties, vandaar fenomenen als de wachtlijsten in de psychiatrie, de blijvend hoge cijfers voor zelfdoding, burn out en depressie,  en voor sommigen komt daar een zeker gebrek aan innerlijke vrede en voldoening bij. Het gaat om een ervaring van onbehagen en opstandigheid, dat de mens in Sub Sahara Afrika bijvoorbeeld vreemd is, en waar intussen een complete industrie op inspeelt met tijdschriften, meditatiepraktijken, mindfullness, shinrin yoku (bostherapie), klankschalen-therapie en meer. Het blijft zoeken naar een gezond evenwicht tussen ratio, arbeid en emotie. In deze tijd, waarin tirannen in landen als Rusland en China de macht hebben, en waarin ultra rechts weer openlijk interesse toont in sterke leiders, kunnen we voorts niet anders dan tevreden zijn met inzichten die Freud bracht in “Das Ich und die Massenpsychologie”. Een totaal verwerpen van deze intellectuele reus lijkt uit den boze.

Therapie

Een beschuldiging die sommigen uiten, is dat de therapeutische praktijk die zich stoelt op de inzichten van Freud, de psycho-analyse, niet zou baten. Het zou gaan om volksverlakkerij. Vanuit mijn langdurige ervaring als vrijwillig hulpverlener, onder andere in het kader van de hulplijn Tele-Onthaal, moet ik onderstrepen hoe waardevol het is voor mensen die lijden aan psychische pijn en verwarring, in een vriendelijke, respectvolle setting bij een medemens “op verhaal” te kunnen komen. In ruimere zin is zowat elke vorm van therapie terug te voeren tot “ontmoeting” tussen mensen. Of het nu gaat om kinesitherapie, danstherapie, ergotherapie, sport of gesprekstherapie. Als sommige beoefenaren van de kunst van de zorgende opvang een bepaald referentiekader verkiezen, kan je hen daarin misschien best de nodige vrijheid gunnen. Wat is het trouwens alternatief? Je kunt patiënten moeilijk enkel aan medicatie overlaten. Mildheid, mededogen, luistervaardigheid, het talent vriendelijke nabijheid te bieden… het zijn misschien toch essentiële peilers van onze gezondheidszorg waarvan academici die  niet vertrouwd zijn met de praktijk van de hulpverlening, te snel het proces maken. Het zou jammer zijn als mensen in mentale nood ten prooi vallen aan een debat onder kamergeleerden.

Epiloog: psychotherapie als gemakkelijke bron van inkomen?

Op de site van de krant kwam er in het debat een treffend getuigenis van een man die stelt dat hij al vele jaren met zijn grote vragen bij zijn psychiater terecht kan. Dat hij van die relatie  tevreden is, ook juist omdat de psychiater voortdurend in interactie gaat, vragen stelt, bedenkingen maakt. De lezer is boos op de typisch psycho-analytische” aanpak die er bij vele beoefenaren van deze tak van de therapie in bestaat in principe nooit te antwoorden op de verhalen van de (liggende) patiënt. In die zin is zijn bevinding dat deze klasse van therapeuten het zich al te gemakkelijk maken. Zij geven geen substantie aan wat ik genoemd had “de essentie van elke therapie”, die er in bestaat dat er een ontmoeting van mens tot mens plaatsvindt. Een setting die ongetwijfeld grote waarde heeft in deze tijd, waarin er voor heel wat mensen geen tijd overblijft voor een goed gesprek, om “op verhaal te komen bij elkaar”. Deze kritiek lijkt mij terecht. Uit discussies met personen die geschoold zijn in de typische psycho-analyse leerde ik dezelfde merkwaardige aanpak, een uiterst passieve houding. Intussen is het zo dat aan vele universiteiten inderdaad teksten van Freud bestudeerd worden, die blijvend als baanbrekend worden gezien. Freud is nog niet vergeten of afgevoerd. Je kunt je wel vragen stellen bij deze situatie. Waartoe dient al dat studiewerk en die opvattingen over taalspellen en de wetenschap dat de mens voortdurend “rebussen oplost” zoals Bazan stelt, wanneer op de werkvloer, in de therapeutische ruimte, de psycholoog zo weinig doet met deze kennis.

Stef Hublou

Historicus, publicist, vrijwillig hulpverlener