Zwaar is het gewicht van de herinnering aan de voorbije en huidige moordpartijen. Neerdrukkend is de internationale stilte, vooral in de vroegere koloniale machten zoals België, maar ook in Frankrijk tegenover de fundamentele eis van rechtvaardigheid. Verontrustend is de onmacht van de VN, nochtans onze enige hoop op vrede.

Ondanks een stijgende spanning in het Oosten van Congo de laatste maanden en een koninklijk bezoek in Kinshasa, blijft de Belgische en Franse bevolking grotendeels onwetend over de enorme verantwoordelijkheid van de twee landen in het drama dat miljoenen doden heeft gekost in de genocide van de Tutsi in Rwanda en in de vele invallen van allerhande milities en terroristen in het Oosten van Congo.

Boekcover

Op dit moment zijn de vijandelijkheden hervat tussen de rebellen van M23 (Tutsi militairen uit Congo, die met Rwanda zijn verbonden en in Oeganda verblijven) en Congolese militairen. Journaliste en specialiste in Congo en Rwanda Colette Braeckman legt uit dat een draaiboek van 2019 de repatriëring plande van die rebellen naar Congo wegens hun Congolese afkomst, hun integratie in het leger, de opschorting van de aanhoudingsbevelen, de bevrijding van de gevangenen. Die voornemens, die neerkwamen op straffeloosheid, werden niet waar gemaakt door de grote tegenstand bij de Congolese bevolking. Die bevolking meent dat sinds twintig jaar, sinds de vredesakkoorden die de hereniging van het land mogelijk maakten, het nationale leger geïnfiltreerd is door soldaten en vooral door officieren die met Kigali verbonden blijven. De meeste Congolezen geloven dat die ‘vijfde kolonne’ de opdracht heeft Rwanda te beschermen tegen de invallen van de Hutu rebellen van de FDLR (Forces Démocratiques pour la Libération du Rwanda) voorstanders van het vroegere regime en als daders van de genocide aangezien.

“De stomme kreet van de heuvels”

Om dertig jaar van misdaden en leed te ontcijferen met miljoenen doden, vooral burgers en met tientallen duizenden vrouwen die door alle strijders met inbegrip van het Congolese leger vreselijk gemarteld werden, is dit een onmisbaar boek.

Naast Colette Braeckman zijn de auteurs Reed Brody, lid van de internationale comité van juristen, Pierre Hazan, senior adviseur in het centrum voor humanitaire dialoog, Philippe Lardinois, advocaat aan de Balie van Brussel die heeft deelgenomen aan vier assisenprocessen over de genocide in Rwanda en Marc Schmitz, ex-medewerker van GRIP (Groupe de Recherche et d’Information sur la Paix).

Het boek is verschenen in het kielzog van de film « L’Empire du silence » van Thierry Michel. De film had gewetens beroerd en de aandacht gericht op de enorme prijs die de burgerbevolking betaalt voor de internationale politieke nalatigheid.

Het boek laat ons toe de Franse operatie Turquoise te volgen en te ontdekken hoe operatie duizenden Hutu genocide-daders aan de grens tussen Rwanda en Congo heeft in bescherming genomen. Die operatie ligt aan de oorsprong van de vele en bloedige wreedheden waarvan de Congolese dorpelingen de slachtoffers zijn.

Het boek verduidelijkt de roof en de criminele uitbating in het Oosten van Congo van de enorme hulpbronnen door die rebellen die voor niets terugdeinzen om terreur te zaaien en Congolese vrouwen en kinderen tot slavernij te dwingen.

Het boek verduidelijkt de roof en de criminele uitbating in het Oosten van Congo van de enorme hulpbronnen door die rebellen die voor niets terugdeinzen om terreur te zaaien en Congolese vrouwen en kinderen tot slavernij te dwingen.

De auteurs bespreken de vruchteloze pogingen van de VN-enquêteurs die de misdaden moesten onderzoeken zowel van de Hutu rebellen als van de weerwraak op Congolese bodem door de soldaten van de Rwandese president Kagame. De onmogelijkheid ter plaatse te enquêteren wegens blokkering door de Congolese overheid wordt eindelijk uitgelegd: Frankrijk wilde niet dat de waarheid over zijn militaire betrokkenheid aan het licht kwam; de Verenigde Staten wilden doorgaan met de uitbating van de mijnen.

Paul Kagame, leider van Rwanda. Foto: White House Photo by Paul Morse / Publiek Domein

De internationale druk heeft, onder het mom van het einde van de vijandelijkheden en van de ‘verzoening’, geleid tot de integratie in het Congolese leger van de bloeddorstige rebellen die nooit zijn berecht en nog altijd leven in alle straffeloosheid te midden van miljoenen aan de moordpartijen ontsnapte slachtoffers.

“In het Oosten van Congo draait de oorlog door”. Dat is de ondertitel van dit boek dat voor ons allen belangrijk is op het moment dat de koloniale geschiedenis bevraagd wordt en dat de terugtrekking uit vredesinspanningen tot het beleid van de recente Belgische regeringen behoort.

Commissies Waarheid en Verzoening

Een ander belangrijk element van dit boek is de uitleg die Reed Brody, Pierre Hazan en Marc Schmitz ons geven over transitie-recht. Dat zijn alternatieven voor Westerse rechtspraak met rechtbanken waarin goed gevormde magistraten zetelen die goed betaald worden om onafhankelijk te zijn. Die voorwaarden zijn onmogelijk te vervullen in Congo: er zijn te weinig magistraten, hun vorming laat te wensen over, er zijn geen rechtbanken en geen onderzoeksmiddelen.

In Afrika vinden we wel een boeiende reeks van Commissies Vrede en Verzoening. Pierre Hazan geeft gedetailleerd weer hoe ze werken en welke hun successen en mislukkingen zijn. Ze dienen niet om het maatschappelijke debat te depolitiseren. “Ze vormen integendeel een herdefiniëring van het geheugen en de identiteit van het land waarover de politieke krachten elk hun mening hebben. Het verleden herschrijven vereist de keuze van een samenlevingsvorm voor heden en toekomst. Dat legt uit waarom er in de Commissies Waarheid en Verzoening altijd betwisting is. Dat maakt trouwens hun sterkte uit, tenminste als de voorwaarden zijn vervuld opdat ze een inclusief verhaal over de schending van de mensenrechten schrijven en deelnemen aan een proces van openbaar overleg met het oog op een nieuw sociaal contract.”

“Het verleden herschrijven vereist de keuze van een samenlevingsvorm voor heden en toekomst” (Pierre Hazan)

Pierre Hazan besluit dat de Commissies Waarheid en Verzoening alleen doelmatig zijn als ze “integraal deel uitmaken van een diepe democratische hervorming van de samenleving”.

Dit boek doet ons ook nadenken over het vermogen van de Verenigde Naties de vrede in de wereld te doen naleven. Onze politieke leiders storten zich allen blindelings in een oorlogslogica. De rampen als gevolg daarvan hebben we gezien: sinds de twee wereldoorlogen, oorlogen in Vietnam, Korea, Afghanistan, Irak, Syrië, Yemen, Libië, ex-Joegoslavië en nu Oekraïne.

Als ze beter waren geïnformeerd, zouden de burgers die oorlogslogica aanvaarden? Misschien moet er begonnen worden hun te vragen waar hun voorkeur ligt.

Le cri muet des collines. Colette Braeckman, Reed Brody, Pierre Hazan. Ed. Couleur livres. Avril 2022.

Dit artikel verscheen op Entre les lignes.