De Oekraïne-oorlog lijkt volgens plan te verlopen. Rusland wil controle over de hele Zwarte Zeekust. Europa is politiek nog minder relevant geworden dan het al was. Het zal moeten kiezen tussen goedkoop Russisch gas in roebel, of in de kou zitten. Zo lang de VS niet mee aan tafel zit, komt er geen onderhandelde oplossing.

Sinds januari staat op dit platform de problematiek Rusland-Oekraïne centraal. Rusland had zijn eisen gesteld: uitvoering van het Minsk-akkoord, vertrek van NAVO-infrastructuur en een embargo op NAVO-lidmaatschap. En het eiste een Europese veiligheidsarchitectuur waarin Rusland wordt opgenomen. In ultiem diplomatiek overleg met Washington en de NAVO werden de Russische eisen op de lange baan geschoven. Het Kremlin stond voor het blok. Dus voerde het op 24 februari een “speciale militaire operatie” uit om Oekraïne te ontwapenen en te denazificeren. Wat Moskou ver­wachtte werd overtroffen: bikkelharde economische oorlogsvoering, extra financiële en militaire steun aan Oekraïne. En voor de VS voor­als­nog als bonus: meer grip op Europa en een kruis over Nord Stream 2.

Tussenbalans

Aan de vooravond van de zesde week maken we een tussen­balans op. De Rus­sische invasie­macht van ca. 150.000 man nam het op tegen 400.000 Oekraïense troepen en reservisten. De strategie was om die zo veel mogelijk op hun plaats te houden. Het Oekraïense commando­net­werk werd uit­ge­scha­keld, net als marine, lucht­macht, lucht­ver­de­di­ging, pantser­voertuigen en brand­stof- en muni­tie­depots. Daar­mee verloor het Oekraïense leger zijn mo­bi­li­teit. Door het beleg van Kiev en andere steden werden de Oekraïense troepen bezig­ge­houden en kon worden voor­komen dat ver­ster­kingen naar het oosten werden gezonden. Daar hielden Donetsk- en Luhansk­een­heden de 60.000 man sterke Oekraïense hoofd­macht op zijn plaats. Zo konden Russische troepen in het noor­den posities in­nemen om het oosten te om­sing­elen.

De eerste week verliep in militair opzicht volgens plan, maar de strijd tegen het broedervolk in Oekraïne leidde tot onrust bij Russische burgers die werd aangewakkerd door ongekend intensieve westerse propaganda via media als BBC, Deutsche Welle, Google en Facebook. Maar toen de propaganda ontaardde in regelrechte racistische russofobie en het regime in Kiev werd uitgeroepen tot ‘heldhaftige verdedigers van het Westen’, sloeg de stemming bij de Russische sceptici om. Men voelde dat de haat van het neerbuigende Westen voor Rusland categorisch was, dat het oorlog voerde tegen hen. De populariteit van Poetin en de steun van de bevolking voor ontwapening en denazificatie van het regime in Oekraïne steeg tot meer dan 70%.

Lukt het Rusland ook Odessa te veroveren, dan controleert het de hele Oekraïense Zwarte Zeekust.

Het plan is om de 60.000 man tellende Oekraïense hoofdmacht aan het Donetskfront uit te schakelen. Dat zal een viertal weken duren. Vervolgens komt Dnipro in het vizier. Lukt het Rusland ook Odessa te veroveren, dan controleert het de hele Oekraïense Zwarte Zeekust. Het Russische leger probeert burgers te laten evacueren. Het heeft daar alle belang bij. Dat evacu­atie­pogingen vaak mis­lukken en de huma­ni­taire crisis dus blijft toe­nemen, lijkt men eerder aan Oekraïense milities te moeten toeschrijven. Volgens de VN zijn ten minste al 1.035 burgers, waaronder 90 kinderen, omgekomen en 1.650 burgers gewond geraakt. Tien miljoen mensen, ruim een kwart van de bevolking, zijn hun huizen ontvlucht. Ruim 6,5 miljoen mensen zijn naar elders in Oekraïne gevlucht, en 3,7 miljoen naar het buitenland.

De Russen blijven waakzaam voor ‘valse vlag’ operaties, wapen­kon­vooien uit­scha­ke­len en druk uit­oefenen op huur­lingen om het land te verlaten. Mos­kou wil nog steeds een onder­han­delde op­los­sing, zowel voor de Oekraïne-oorlog als de schaduw­oorlog met de NAVO. Het voelt zich exi­sten­tieel bedreigd. De aan­vallen op munitie­depots en buiten­landse huur­lingen duiden erop dat het geen Westerse inter­ventie zal tole­reren en zo nodig Polen, Roe­menië of andere landen zal bestoken als die zich mengen in de strijd, NAVO-lid of niet. Het houdt een grote troepen­macht achter de hand voor een oorlog tegen de NAVO, die het des­noods met kern­wapens zal voeren.

Escalatie

Toch blijven de NAVO, Europa en de VS Oekraïne wapens le­ve­ren. Dat leidt aan Russische zijde tot de inzet van zwaardere wapens en dus escalatie van de oorlog. In het Westen blijven lieden pleiten voor het instellen van een no-flyzone die enkel kan leiden tot een directe confrontatie tussen nucleaire staten. Niets wijst op de-escalatie. De sanctieoorlog heeft on­ge­ziene pro­por­ties aan­geno­men. De sancties moeten de Russische economie verlammen, de bevolking in op­stand brengen en tot regime change leiden. De roebel heeft een flinke klap gekregen en de Russische valuta­reserves zijn deels bevroren, zelfs door het his­torisch neu­trale Zwitserland. Onder invloed van het embargo op Russische olie scheert de olie­prijs onge­kende toppen, en Europa probeert zijn af­han­ke­lijk­heid van Russisch gas af te bouwen.

De oorlog heeft de sluimerende strijd om de macht in de wereld in vol­le hevig­heid doen losbarsten.

Men moet beseffen dat de Oekraïne-oorlog over veel meer gaat dan een Europese veilig­heids­archi­tec­tuur die tegemoet­komt aan de bekommernissen van Moskou. De oorlog heeft de slui­me­ren­de strijd om de macht in de wereld in vol­le hevig­heid doen losbarsten: de hot war in Oekraïne die zo maar kan over­slaan naar elders in Europa, en een economische oorlog die de internationale rechtsstaat tart. Beslag op valutareserves is wraakroepende diefstal. Kijken we aan tegen de voorspelde ineenstorting van de wereldhegemonie van de VS? Bepaalt Oekraïne het lot van het Russisch-Chinese plan voor een multipolair alternatief voor het Amerikaanse unipolaire systeem? Wat mogen we verwachten van het grote Aziatische economische integratieproject, en kan Europa zich daar nog bij aansluiten?

De Euraziatische Economische Unie (EAEU), het Belt and Road Initiative (BRI), de Asian Infrastructure Investment Bank (AIIB), het Asian Regional Comprehensive Economic Partnership (RCEP) en de Shangai Cooperation Organization (SCO) zijn initiatieven die tot een hecht Euraziatisch blok kunnen leiden dat de bestaande westerse wereldorde in vraag stelt. Het is tegen de achtergrond van dat perspectief dat men het beleid van de VS van de afgelopen 30 jaar moet beoordelen. De door Washington uitgelokte oorlog in Oekraïne heeft Europa, met Duitsland voorop, vastgeklonken aan de VS en de NAVO. Een Euraziatische blok dat het moet doen zonder de ruim 500 miljoen Europese consumenten zou geen leidende rol in de wereld kunnen spelen.

In roebel betalen

Met het Amerikaanse mes op de keel heeft Europa zijn Russische leverancier van betaalbare energie de wacht aangezegd, en dat terwijl Rusland de afgelopen drie decennia een betrouwbare partner is geweest, net als de Sovjet-Unie tijdens de Koude Oorlog. Het Russische antwoord kon niet uitblijven: “on­vrien­de­lijke” landen moeten voortaan in roebel betalen. Daarmee versterkt Moskou de Russische munt en laat het de dollar als handelsvaluta links liggen. Onder verwijzing naar contractuele verplichtingen weiger­den Europese leiders unisono de nieuwe Russische leveringsvoorwaarden te accepteren. Maar in een eco­no­mische oorlog waarin zij zelf de rechtsstaat met voeten treden, maakt hun verweer geen indruk.

De “onvriendelijke” afnemers zullen moeten kiezen of delen: onbeperkt goedkoop Russisch gas in roebel, vechten om vloeibaar aardgas (LNG) van elders, of in de kou zitten en hun industrie zien stilvallen. Zoals uit de bovenstaande Statista-verbruiksgegevens blijkt, is het voor de Baltische staten, Finland, Duitsland, Italië, Polen en sommige Balkanlanden een race tegen de klok. LNG uit de VS en Qatar is veel duurder en maar mondjesmaat beschikbaar. Europa verbruikt 500 miljard m³ gas per jaar, de VS en Qatar kunnen hooguit 15 miljard m³ leveren. Een bijkomend probleem: Europa beschikt over onvoldoende LNG-terminalcapaciteit. Europa zal zich niet gemakkelijk kunnen losmaken van Russisch gas. Het zal zijn trots moeten inslikken. De omschakeling is niet voor morgen.

De ook in ons land zo fel bepleite Europese strategische autonomie is het kind van de rekening, om maar niet te spreken van strategische onafhankelijkheid die Europa onder het juk van de VS weghaalt.

Het conflict in Oekraïne mag de trans-Atlantische banden dan hebben aangehaald, de ook in ons land zo fel bepleite Europese strategische autonomie is het kind van de rekening, om maar niet te spreken van strategische onafhankelijkheid die Europa onder het juk van de VS weghaalt. Er zijn in Europa de afgelopen weken zelfs tienduizenden Amerikaanse militairen bijgekomen. Elk nieuw debat over de Amerikaanse kernwapens in Kleine Brogel (B), Volkel (NL) en elders in Europa is van de baan, en met het militaire opbod tegen Rusland kan Europa enkel het slagveld worden van de strijd tussen de NAVO en Rusland. Europa is politiek nog minder relevant geworden dan het al was. Het krijgt het economisch zwaar te verduren. Het zal zich onder zeer ongunstige economische omstandigheden moeten her­oriën­teren op nieuwe handelsrelaties.

Loskoppeling van de Amerikaanse dollar

De westerse sancties kunnen onbedoelde gevolgen hebben voor de eigen economie. Veel landen weren Russische energie en grondstoffen, maar ongebonden landen kunnen bijdragen aan de reeds langer in gang zijnde loskoppeling van de Amerikaanse dollar als wereldwijde reservevaluta. Rusland en China handelen transacties af in hun eigen valuta en ontwikkelen een alternatief voor het westerse SWIFT-betalingssysteem. Grote olie­pro­du­centen zoals Saoedi-Arabië en de Emi­raten over­wegen om met China te han­delen in ren­minbi, wat ook een dom­per zet op de petro­dollar. India geeft een aan­zet om Russische olie in roebel en roepie af te rekenen. Neemt het aan­deel van de dollar in de wereld­handel verder af, dan is dat slecht nieuws voor de VS.

Er ligt een grondstoffencrisis in het verschiet, en hongersnood in grote delen van de wereld als gevolg van de verstoorde tarweoogsten in Rusland en Oekraïne. Het zijn rampen die tot politieke onrust kunnen leiden.

Als de wereldwijde vraag naar dollars krimpt, kan Washington deze niet onbeperkt blijven drukken. Dat is ook slecht nieuws voor de zich na de coronacrisis herstellende wereldeconomie en de stappen die de wereld moet zetten om de klimaatverandering aan te pakken. Vandaag kijken we niet enkel aan tegen een energiecrisis die ons in een serieuze recessie zal storten. Er ligt een grondstoffencrisis in het verschiet, en hongersnood in grote delen van de wereld als gevolg van de verstoorde tarweoogsten in Rusland en Oekraïne. Het zijn rampen die tot politieke onrust kunnen leiden. De economische crisis die op ons afkomt zal ook gevolgen hebben voor het Europese investeringsplan van €800 miljard om de Unie uit de coronacrisis te halen.

Ondoordacht sanctieavontuur

Het is duidelijk dat Europa zich door de VS heeft laten mee­slepen in een ondoordacht sanctie­avon­tuur. Het zal door de knieën moeten. Poetins manoeuvre dwingt de EU te kiezen tussen toe­geven aan zijn eisen en ernstig gezichts­verlies lijden, of de Unie in een gigan­tische energie­crisis storten die enkel in een econo­mische crisis kan uit­monden van een om­vang die het hele na­oor­logse Euro­pese project doet implo­deren. Met moet niet twij­felen aan Poetins vast­be­ra­den­heid: wie zich niet schikt krijgt geen gas. En die recht­lij­nig­heid werkt: de Com­mis­sie zoekt koort­sach­tig naar wegen om roebels te kopen, en zal “namens lid­staten die dat wensen” met Gaz­prom onder­handelen over de aan­koop van Russisch gas. Veel te onder­han­delen heeft de EU niet. Het zal met de pet in de hand bij Gaz­prom moeten aan­kloppen.

De aanvankelijke Europese eenheid begint af te kalven nu de westerse sancties tegen Rusland ook averechts blijken te werken.

Afgezien van zijn herhaalde uitspraak “Putin must go” heeft de Europese tournee van de Amerikaanse president Joe Biden vorige week maar weinig opgeleverd. De aanvankelijke Europese eenheid begint af te kalven nu de westerse sancties tegen Rusland ook averechts blijken te werken. De prijsstijging van brandstof en elektriciteit weegt zwaar door in ieders begroting, en dat op een ogenblik waarop Moskou nog geen vergeldingsmaatregelen heeft getroffen. De domper op Bidens reis was het Russische nieuws dat de bevrijding van Donbas vrijwel is afgerond, de Oekraïense luchtmacht en luchtafweer vrijwel geheel zijn uitgeschakeld, de marine vernietigd is en een flink deel van het leger onschadelijk is gemaakt. In essentie: de prioritaire doelstellingen van de eerste fase werden gerealiseerd.

Europa deelt in de klappen

Trouw liet de Nederlandse hoogleraar conflictstudies Jolle Demmers aan het woord. Die betoogt dat Europa zich niet, zoals in de oorlogen in Afghanistan, Irak en Libië, door de VS moet laten meezuigen in een cynische geweldsdynamiek. Geweld kan in korte tijd relaties ontwrichten, grenzen tussen groepen bestendigen en daarmee een angstige, maar loyale achterban creëren. Demmers meent dat de Oekraïne-oorlog specifieke politieke en economische belangen dient. Europa deelt in de klappen: economische recessie, beroep op veerkracht en medemenselijkheid, en terug in een lastige omhelzing met de VS als blok tegen de as Rusland-China. Wie de logica van oorlogen analyseert kan voor een andere route kiezen. Dat vergt moed, maar is de enige kans op een Europese vrede, aldus Demmers.

De CIA voerde zelfs samen met Oekraïense inlichtingen­diensten offensieve cyberoperaties uit tegen Rus­sische doelen. De Russen kregen natuurlijk lucht van dit alles, zodat de geo­poli­tieke ex­plo­sie niet kon uit­blijven.

Ook Ted Galen Carpenter, senior fellow aan het Amerikaanse Cato Institute, wees er in de American Conservative op dat Washington de oorlog in Ruslands buurland Oekraïne heeft uitgelokt. De realiteit is dat Oekraïne sinds 2014 de facto NAVO-bondgenoot is. Het land ontving $3 miljard aan wapens, waaronder de ge­duch­te Javelin-anti­tank­raket­ten, draaide vol­op mee in mili­taire NAVO-oefe­ningen en werd getraind in speciale ope­ra­ties. De CIA voerde zelfs samen met Oekraïense inlichtingendiensten offen­sieve cyber­ope­ra­ties uit tegen Russische doelen. De Russen kregen natuur­lijk lucht van dit alles, zodat de geo­po­li­tieke ex­plo­sie niet kon uit­blijven. De VS heeft Oekraïne als stra­te­gi­sche pion in­gezet tegen Rus­land en laat de Oekraïense be­vol­king de prijs betalen, aldus Car­pen­ter.

Vandaag zitten Rusland en Oekraïne in Turkije rond de tafel om tot een onderhandelde oplossing te komen. Een denkpiste die steeds meer aanhang krijgt is veiligheidsgaranties voor een neu­traal Oekraïne via de Orga­ni­sa­tie voor Veilig­heid en Sa­men­wer­king in Europa (OVSE). Maar zolang de VS niet mee aan tafel zit over het wer­ke­lijke issue, een halt aan de oost­waartse uit­brei­ding van de NAVO en aan de pogingen om Poetin uit het zadel te lichten, zien we geen groen licht aan het einde van de tunnel. En eerlijk is eerlijk: ook het Krem­lin heeft nog on­vol­doende van zijn doel­stel­lingen ge­rea­li­seerd. Het wil blijk­baar het vol­le­dige ge­bied ten oosten van de rivier de Dnjepr in han­den krijgen, in­clu­sief Kiev. Dat geeft vol­doende strate­gische diepte.

Wordt vervolgd, tot spijt van wie het benijdt.

Dit artikel verscheen eerder vandaag op Geopolitiek in context.