In De Morgen van zaterdag 12 augustus 2023 is Mark Elchardus weeral uitgevlogen tegen de verdrukking die ‘conservatieve’ of ‘rechtse’ wetenschappers in de academie zou treffen: de zogenaamde cancel culture. Aanleiding daartoe was de recente online plaatsing van een Amerikaanse working paper van de hand van Prof. P. Norris uit Harvard. Elchardus’ conclusie is dat er aan onze universiteiten een meerderheid ‘linkse’ en ‘progressieve’ wetenschappers heerst die hun ‘conservatieve’ en ‘rechtse’ collega’s meedogenloos discrimineert, cancelt en censureert, en dat tot op het punt dat deze laatsten uit een soort overlevingsstrategie aan zelfcensuur gaan doen.

Hoe dan ook, zulke zelfcensuur is Mark Elchardus helemaal vreemd: hij wordt met de regelmaat van de klok in de kranten en andere media opgevoerd, neemt nooit een blad voor de mond en bijt hard door. En hij is niet de enige: in tribunes en acties allieert hij zich met een trits uitgesproken ‘rechtse’ en ‘conservatieve’ academici.

Het is interessant om even in te gaan op het Harvard-onderzoek dat aanleiding is tot de column: een wereldwijde survey die was gericht op politieke wetenschappers uit een honderdtal landen. Deelname aan de online vragenlijst was op eigen initiatief. Immers, mogelijke respondenten werden via ‘sociale media’ en internationale en nationale verenigingen en beroeps-associaties van politieke wetenschappers gecontacteerd.

Over zo’n werkwijze kan worden gediscuteerd. Ook over de betrouwbaarheid van self-reporting heerst een reeds lange controverse. Immers, wat meet je eigenlijk (bv. feiten of impressies). Trouwens: wie antwoordt er (wel of niet) op zo’n survey die per e-mail in je mailbox of sociale media “opfloept” zonder dat je erom hebt gevraagd? Mogelijks alleen degenen die zich door het thema aangesproken voelen … Ikzelf zou in elk geval de ‘delete’-knop induwen. Ik heb geen vertrouwen in surveys (wetenschappelijke en andere) die me out of de blue onderwerpen aan vragen die ik mezelf nooit zou stellen, tenzij op een contextuele manier. Zeker als je meteen door hebt welke hypotheses getoetst worden.

In België gaf dat 56 respondenten, dus laat ons zeggen een 30-tal uit Nederlandstalige universiteiten … Erg weinig als je het academisch personeel in de Vlaamse faculteiten politieke wetenschappen nagaat (aan de VUB alleen al zijn het 351 academici als resultaat van een zoekopdracht in de onderzoeksdatabank). Het is bovendien niet onmogelijk dat die 30 uit eenzelfde netwerk komen en elkaar hebben aangezet om het in te vullen. Er kunnen ook respondenten zijn die redenen hebben om niet “oprecht” te antwoorden of die eraan beginnen en dan zien dat de vragen te algemeen of onbegrijpelijk zijn en er dan lichtzinnig mee gaan omspringen om het af te haspelen.

Maar zelfs als iedereen mooi objectief de gestelde vragen beantwoordt met zijn/haar waarderingen (schaal op vier of op tien, bv.) dan lijkt het mij toch een disproportioneel zwakke basis om in zeer veralgemenende termen (incluis de foto van een wetenschapper met pipet in een labo) te beweren dat ‘(e)r wel degelijk een beperking van de academische vrijheid is ten gevolge van een numerieke dominantie van progressieve wetenschappers die zich activistisch opstellen en hun conservatieve collega’s tot zelfcensuur bewegen’. Dat gaat zeker ver voorbij aan de discipline van de politieke wetenschappers. En ook voor die discipline zelf lijkt het me stevig overtrokken. Ik ben dus allesbehalve onder de indruk.

Het springt verder in het oog dat de column bijzonder agressief en hatelijk is: de zogezegde ‘linkse meerderheid’ ‘smijt met bagger, is ‘vals en vilein’, moet het hebben van ‘conceptueel gezwam’ en noemt iedereen die niet in het gareel loopt op ‘impotente’ wijze ‘fascist’. Dat woordgebruik is voor de rekening van Mark Elchardus zelf, natuurlijk. Maar doet hij op deze wijze iets meer verheven dan wat hij de ‘linkse’ boosdoeners verwijt? Neen: de pot verwijt de vermeende ketel dat ze zwart ziet. De vermeende ketel, want over Vlaanderen krijgt de lezer nul komma nul concrete gegevens.

Ergo: waarover gaat deze column eigenlijk? Wat en wie worden ‘gecanceld’? Door wie? Hoe? Wanneer? Hoeveel? Wat zijn de karakteristieken van die cultuur? Dat Elchardus het monster van de Vlaamse ‘linkse’ academici eens concreet aan het werk laat zien. Concreet, en niet via oncontroleerbare self-reporting van een 30-tal Vlaamse academici in één enkel bijzonder vakgebied. En dat in een zeer Amerikaans getinte working paper die nota bene subtielere categorieën (4) hanteert dan de manicheïstische ‘links-progressieve’ versus ‘rechts-conservatieve’ oppositie die Mark Elchardus hanteert.

Wetenschap is de collectieve productie van robuuste, betrouwbare, verbeterbare en geverifieerde kennis, waarbij zowel de reactie en/of weerstand van het studieobject zelf als de peers via controverse bepalen wat juist of onjuist is. Maar echt bewijs kan alleen geleverd worden in harde wetenschappen die alle parameters van het experiment kunnen controleren, en dat enkel voor zover het object onverschillig is aan wat ermee gebeurt. Daar alleen kan de controverse dan gaan liggen en kunnen zaken als ‘feiten’ gaan gelden (per definitie tijdelijk). In alle andere wetenschappen is dat niet het geval, a fortiori in de sociale wetenschappen en humanities. Zoals in de fysica bijvoorbeeld alle handboeken veruit gelijk lopen, zijn ze in de sociologie en de politieke wetenschappen afhankelijk van de wetenschappelijke scholen, strekkingen en opvattingen van hun auteurs. De wetenschappelijke controverses gaan hier nooit liggen. Het kan best zijn dat sommige scholen tijdelijk de bovenhand hebben en de toon zetten. Maar de controverse blijft. Zij is de motor van die wetenschappen.

Wellicht zijn de gebruikte categorieën van ‘linkse’ en ‘rechtse’ wetenschappers krachtige stoorzenders voor een deugdelijke controverse. In de politieke wetenschappen spelen uiteraard politieke ontwikkelingen een grote rol, en is het onmogelijk te verwachten dat alle betrokken wetenschappers, zoals na een geslaagd experiment, het eens zouden worden: een portie ‘activisme’ – of minstens een geneigdheid of tendens – zijn steeds van de partij, zoals Mark Elchardus in zijn column met zijn scheldtirade zelf aantoont. Zo’n keuze van perspectief blijkt meestal uit de obligate passage via ‘theorie en conceptueel kader’ voorafgaand aan empirische onderzoeken. Met Tarde kom je natuurlijk ergens heel anders uit dan met Durkheim. Daar is weinig mis mee.

Maar controverses dienen wel wetenschappelijk en open te zijn. Haat en gecultiveerd slachtofferschap kunnen we missen als de pest. Met zo’n toon zitten we al lang niet meer in de wetenschappen, maar in de politiek zelf, erger zelfs, in de ideologische strijd zelf. Zo kan je, Mark Elchardus parafraserend, stellen dat zowel bij ‘linkse’ als bij ‘rechtse wetenschappers’, als je ze dan toch zo wil opdelen en benoemen (en ik krijg stilaan hoofdpijn van die lompe categorieën) per definitie ‘niet-wetenschappelijke criteria een onterechte invloed uitoefenen op wat wordt onderzocht, onderwezen en gepubliceerd’. Dit is dan deel van de controverse.

Er is een groot verschil tussen academische vrijheid en vrijheid van meningsuiting. Die laatste is een vrijheid om te uiten wat men ook maar wenst, of dat nu klinkklare onzin is of niet, maar er zijn randvoorwaarden vastgesteld bij wet (laster, eerroof, racisme, revisionisme, hate speech etc.).

Academische vrijheid is iets heel anders, want hier is een grondvoorwaarde mee gemoeid: die kan niet ingeroepen worden als het niet om wetenschappelijke uitingen of handelingen gaan. Zo is stellen dat de aarde plat is beschermd door de vrijheid van meningsuiting, maar niet door de academische vrijheid. Dat het in de sociale wetenschappen en humanities niet eenvoudig is om deze grens te trekken staat als een paal boven water, maar dat geeft niemand het recht om alle ‘links’ of ‘progressief’ gebrandmerkte wetenschappers te behandelen als kwaadaardige politieke tegenstrevers, eerder dan als collega’s in een wetenschappelijke controverse.

Elchardus doet gewoonweg wat hij beweert dat ‘woke’ doet … Tenzij het allemaal ironisch en cynisch bedoeld is, zoals ik eerst dacht over de Hypathia kliklijn, maar die blijkt wel degelijk ernstig te ambiëren een niet onpartijdige pseudo-tuchtcommissie of pseudo Commissie Wetenschappelijke Integriteit voor ‘woke-incidenten’ in de academie te zijn. Met mediaheisa als enige maatregel?

Het meest problematische van de column van Mark Elchardus is echter zijn keuze van doelwit. Als er al cancel culture is, dan is dat degene die uitgaat van de transformatie van de universiteiten in competitieve bedrijven die steeds maar meer moeten produceren om het hoofd boven water te kunnen houden. Dat geeft hij ook heel even tussen de tanden door toe.

Daar natuurlijk zit de grootse aanval op de academische vrijheid: de alsmaar dwingendere vereiste om voor de subsidies steeds maar meer te publiceren, steeds maar meer onderzoekscontracten ‘binnen te halen’, steeds maar meer studenten aan te trekken, steeds maar meer doctoraten aan te leveren, steeds maar meer geciteerd worden, steeds maar meer academische administratie over te nemen, … Etcetera ad nauseam.

Het systeem van interuniversitaire competitie binnen een beperkte gesloten enveloppe van subsidies leidt tot de denaturatie van het ritme van de wetenschap, het installeren van bikkelharde competitie waar er vertrouwen en samenwerking moet zijn, en uiteraard tot een aantasting van de kwaliteit. Het betekent concreet dat elke academicus permanent op jacht moet gaan naar onderzoeksubsidies, zowel in de publieke als in de privésector.

Op subsidies van de universiteit zelf, het FWO en de European Research Council na (waar de competitie al even hard is), betekent dit ook dat je je moet plooien aan de voorwaarden, onderwerpen en objectieven van de calls, die soms, zoals in de Europese Programma’s of ministeriële calls (in Vlaanderen zijn die tegenwoordig ‘rechts’ nota bene), zo doelgericht zijn, dat je op voorhand al moet gaan zeggen wat je resultaat zal zijn, zowel inhoudelijk als in termen van ‘output’. Wetenschap als goedkopere consultancy dus.

En, beste collega Elchardus, die bikkelharde competitie cancelt ons allemaal in onze dromen van kwaliteitsvolle wetenschap gebaseerd op respect van het object en open, hoffelijke en beargumenteerde wetenschappelijke controverses in disciplines met onderscheiden waarheidsregimes.

Serge Gutwirth is professor aan de faculteit recht en criminologie van de VUB.