Foto: © Joe Piette, "Joe Piette Follow Philly protest vs fascist rally", Flickr / CC BY-NC-SA 2.0 (More information about the rights of the work, see below the article)
Opinie - Alexander Aerts

Pessimisme van het intellect, optimisme van de wil

Een golf van extreemrechts geweld spoelde afgelopen jaar over de wereld. Van terroristische aanslagen in El Paso (VS) en Christchurch (Nieuw-Zeeland) tot aanvallen op prominente journalisten in het VK of het vermoorden van een linkse politicus in Duitsland. Het opkomend extreemrechtse geweld wordt gekenmerkt door een pervers pessimisme gepaard met een overdadig optimisme. De wortels van dit geweld vinden hun oorsprong in een internationale rechtse beweging waar een cult van nihilisme zegeviert en agressie tegen het verval van de traditionele orde de overhand neemt.

maandag 16 september 2019 18:40
Spread the love

Een extreemrechtse geest is uit de fles

De sensationele aanslagen in El Paso of Christchurch kregen veel media-aandacht. De inkt vloeide rijkelijk en er werden ettelijke artikels gepubliceerd over ‘de schutters’ van ‘de massaschietpartijen’. Het Belgische medialandschap stelde vaak dat het om eenzame wolven ging die door een samenloop van ongelukkige omstandigheden: ‘lakse wapenwetten’, psychische problemen, en andere factoren, een gruweldaad begingen tegen zekere bevolkingsgroepen. Op de paar uitzonderingen na werd het extreemrechtse geweld voorgesteld als een gedepolitiseerde daad of in het ergste geval zelfs een jammer ongeluk.

Er werd nooit gewezen op het structurele karakter van de aanslagen. Dat namelijk alle daders inspiratie putten uit gelijkaardige internetfora. Dat hun discours en daden werden verheerlijkt door gebruikers van diezelfde fora. Dat in hun manifesten steevast naar andere extreemrechtse aanslagen werd verwezen als inspiratiebronnen. Er werd vaak over het hoofd gezien dat een uitgebreid netwerk van digitale media, waar ook uitgeverijen of denktanks deel van uitmaken, een belangrijke rol speelde in deze opmars van extreemrechts geweld. Het netwerk maakte makkelijke communicatie tussen extreemrechtse militanten mogelijk en zorgde voor online discussieruimtes waar de manifesten van de terroristen en memes, artikels of filmpjes van en over de aanslagen gretig met elkaar gedeeld, becommentarieerd en verheerlijkt werden.

Het meest opvallende is niet enkel het bestaan van een internationale rechtse beweging met een uitgebreid digitaal netwerk. Ook de gedeelde ideeën, praktijken en gedachtegangen die de beweging belichamen vallen op.

In de manifesten, die voor de aanslagen geschreven en gepubliceerd werden door deze extreemrechtse terroristen, zien we namelijk allerhande gelijkaardige ideeën naar boven drijven. Diezelfde ideeën zijn regelmatig terug te vinden op verschillende fora en nieuwssites. Zo is er het overlappend en centrale idee dat ‘het Westen’ in cultureel en biologisch verval verkeert. Dit verval zou enerzijds veroorzaakt worden door migratie en anderzijds ondergraven worden door een ‘politiek correcte’ kliek van progressieven.

De illusoire bedreiging van de aanwezigheid van migranten en de opmars van politieke correctheid doet bij hun een panische angst ontstaan voor een zogenaamde culturele en demografische vervanging van de ‘nationale’ cultuur en bevolking die ze koste wat kost willen bestrijden. De panische angst wordt niet alleen gepropageerd door extreemrechtse terroristen maar ook door beroepspolitici. Zo zien we dat Vlaams Belanger Dries Van Langenhove recent nog een tweet de wereld instuurde waarin hij zijn ongeloof uitte over het feit dat mensen ‘de omvolking’ van Europa niet als een echte bedreiging aanschouwden.

De strijd tegen deze zogenaamde culturele en demografische ‘omvolking’ neemt verscheidene vormen aan. Zo worden op internetfora ‘troll’ aanvallen gecoördineerd waarbij Twitter- of Facebook-accounts van publieke figuren en masse gerapporteerd worden (dit gebeurde onlangs vermoedelijk nog met de accounts van de maatschappijkritische professor Marc Van Ranst, alsook Samira Atillah). Tegelijkertijd wordt in datzelfde digitale netwerk ook aangespoord om daadwerkelijk geweld te gebruiken tegen migranten of linkse figuren. Dit allemaal om ‘de omvolking’ van ‘het Westen’ terug te draaien.

Tussen stagnatie en acceleratie

De angst voor een culturele en demografische vervanging vindt een vruchtbare bodem in het allesomvattende nihilisme dat de leefwereld van deze internationale beweging gekoloniseerd heeft. Er loopt namelijk een donkerrode draad doorheen de beweging die stelt dat het verval van het Westen, het uiteindelijke verlies betekent van elke mogelijke betekenisvolle wereld of levenservaring.

Hier spreken de manifesten van de extreemrechtse terroristen boekdelen. De meest ‘betekenisvolle’ zaken zoals God of de nationale cultuur zouden volgens de manifesten allemaal teloor zijn gegaan aan migranten of waarheid-relativisme. Vanuit deze vaststelling verlangt dit extreem nihilisme naar de heropleving van allerhande ‘dode goden’.

Zo lezen we in de manifesten dat de Verenigde Staten terug geconfederaliseerd moeten worden om interraciale relaties te stoppen of een oproep tot een Europese burgeroorlog tegen migranten om Europa zo te zuiveren van ‘vreemde elementen’. De extreemrechtse terroristen willen hier de traditionele orde — zoals de Amerikaanse slavernij of Middeleeuwse veldslagen — heropwekken om de zogenaamde chaotische en betekenisloze wereld van vandaag zijn ‘authentieke’ betekenis terug te geven.

Het extreemrechtse nihilisme stelt dat eenmaal “God” dood is, er geen houvast meer is om waardeoordelen te vellen. Met het zogenaamde verval van grote allesomvattende verhalen kwam het verlies van het menselijk waardeoordeel. Elke waarde, norm of vorm van betekenis zou bijgevolg afgestompt zijn tot lege omhulsels beroofd van hun ‘authentieke’ betekenis. De afstomping wordt volgens hen veroorzaakt door het verval van alle instituties die vroeger het ‘Westen’ groot maakten; de traditionele familie, de patriarchie, privaat eigendom, christendom, … . Slogans van Donald Trump zoals ‘Make America Great Again’ of obsessieve discussies omtrent het behoud van de ‘echte’ Europese waarden en normen, uiten allemaal hetzelfde sentiment, wat ons vroeger definieerde, betekenis gaf, of groot maakte, is teloor gegaan.

In essentie komt de nihilistische constatering omtrent het verval van het ‘Westen’ overeen met het bekende citaat van de Russische schrijver Dostojevski: “Als God dood is, is alles geoorloofd”. Omdat ‘God’ — het grote betekenisvolle verhaal — dood is kan niemand nog een waardeoordeel vellen over menselijke daden en is bijgevolg alles geoorloofd. Uiteindelijk maakt dit nihilisme de weg vrij voor hun bovenvermelde doelstelling, de herrijzenis van traditionele verhalen om de ‘authentieke’ betekenis en orde van de wereld te herstellen. De nihilistische redenering die de extreemrechtse terroristen begeestert stelt namelijk dat als niemand nog een waardeoordeel kan vellen door de dood van God, we koste wat kost alles dienen te doen om deze oude God her op te wekken. Het herstel van de traditionele orde door een ‘totale oorlog’ is volgens hen de enige betekenisvolle daad die je in een betekenisloze wereld kunt verrichten.

De innerlijke leefwereld van de extreemrechtse terroristen lijkt dus helemaal gestagneerd, vervreemd en betekenisloos te zijn. Het proces van isolering dat vele terroristen ondergaan getuigt van deze vervreemding. De stagnatie van een met nihilisme doordrongen wereldbeeld lijkt in hun ogen alleen overkomen te kunnen worden door een acceleratie van het cultureel en raciaal conflict, dat zij als de bron van al deze betekenisloosheid aanschouwen.

Zelfopoffering door middel van terroristische aanslagen zijn de extreemste pogingen tot acceleratie. Het plegen van aanslagen tegen migranten of linkse figuren is uiteindelijk de ultieme daad om de samenleving te doen polariseren en het door hun beoogde conflict te laten escaleren. Zo zien we dat met extreem nihilisme altijd wel een vorm van martelarij om de loer kan liggen, die lijden en zelfopoffering verheerlijkt en dit als de enige mogelijke uitweg ziet voor een betekenisloos bestaan.

Gramsci’s lijfspreuk

De eigenaardige belichaming van nihilistische en over-optimistische acceleratie wordt duidelijker wanneer we de Italiaanse filosoof Antonio Gramsci erbij halen. Gramsci benadrukte in zijn schriften dat het belangrijk is om een “pessimisme van het intellect, optimisme van de wil” te hebben.

De extreemrechtse terroristen van vandaag lijken deze oude lijfspreuk op een perverse manier uit te dragen. Hun pessimistisch wereldbeeld over het verval van ‘het Westen’ en de teloorgang van een betekenisvol leven lijken de horizon van hun denken te hebben gekoloniseerd.

Gepaard met nihilistische frustraties gaan ze tekeer tegen migranten, klimaatactivisten, etc. die ze als de illusoire dooddoeners van de traditionele orde aanschouwen. Een overdadig optimisme van de wil om met geweld en agressie deze bevolkingsgroepen te neutraliseren neemt de overhand en lijkt in hun ogen de perverse oplossing te bieden voor de problemen in de wereld.

Kritisch pessimisme en hoop

Gramsci doelde echter niet op het propageren van een cynisch pessimisme, zoals de extreemrechtse terroristen dat doen. Hij stelde dat het ‘pessimisme van het intellect’, een objectieve kijk op de realiteit impliceerde. De wereld recht in de ogen durven te kijken, te benaderen zoals ze daadwerkelijk is, eerder dan ze te vervormen naar wat we er graag in zouden willen zien.

Het kritisch pessimisme dient altijd tezamen te gaan met een ‘optimisme van de wil’. Dit is niet het quasi-religieuze optimisme die de extreemrechtse terroristen uitdragen maar een optimisme die gegrond is in de realiteit. Een optimisme die niet zozeer ‘een positieve ingesteldheid’ is maar eerder een hoopvolle maakbaarheid van de wereld uitdraagt. Die ervan overtuigd is dat daadwerkelijke verandering in de wereld niet gemaakt wordt door een hoopje terroristen maar het gevolg is van een sociale strijd. Een sociale strijd die gedragen wordt door een grote massa mensen die naar een betere toekomst streven.

Wanneer we naar de staat van de wereld kijken, kunnen we zeker een mate van pessimisme delen met mensen van een andere politieke kleur. De inactie omtrent de klimaatcrisis is een schoolvoorbeeld van een problematiek die het pessimisme in een mens kan aanwakkeren. Het pessimisme omtrent deze kwestie dient niet zozeer een teken van nihilistische afkeer te zijn maar kan veeleer een systemisch besef van de problematieken aantonen.

We hebben het hier over een pessimistische ingesteldheid die herkent dat problemen al jarenlang aanslepen, ze niet aan de kaak worden gesteld en dat de problemen heus niet opgelost zullen worden door graduele oplossingen. Het is een kritisch pessimisme die zich genoodzaakt voelt om het economisch en politiek systeem in vraag te stellen en te zoeken naar een systemische oplossing. Het is bijgevolg een pessimisme die met zijn twee voeten op de grond staat en de oorzaak van systemische problemen nooit bij enkele personen of minderheidsgroepen zou leggen.

Dit kritisch pessimisme dient niet zozeer gepaard te gaan met een naïef optimisme maar aangevuld te worden met een hoopvolle vooruitblik. Een blik die geen quasi-religieuze heropwekking van een betekenisvolle wereld propageert maar die herkent dat we als mensheid al een lange maar vruchtbare weg hebben afgewandeld, eer we in het hier en het nu zijn beland. Een hoopvolle blik die met de nodige dosis kritisch pessimisme inziet dat het systeem vol contradicties zit en dat het ontzettend moeilijk zal zijn om deze te overkomen maar op geen enkele manier inboet in zijn strijd naar een betere en hoopvolle toekomst.

 

Alexander Aerts is 3e jaar bachelor student politieke wetenschappen aan de universiteit Gent.

Foto: © Joe Piette, “Joe Piette Follow Philly protest vs fascist rally”, Flickr / CC BY-NC-SA 2.0 

Creative Commons

take down
the paywall
steun ons nu!