Ik had deze tekst al veel vroeger moeten schrijven, daarvan ben ik mij bewust. Toen er deze zomer in Zweden al voor de vierde keer korans in het openbaar werden verbrand, had ik in mijn pen moeten kruipen. En wel om nog eens te herinneren aan een beroemde zin. Maar ik dacht dat iemand anders dat wel zou doen. Zo gaat het vaak. En dan gebeurt er niets. Of toch. Er werd een beetje heen en weer geroepen dat het toch om vrijheid van meningsuiting ging. Anderen, onder wie de paus, betoogden dat je gelovigen niet mag kwetsen door hun heilig boek te vernielen. En nu heeft men blijkbaar de laatste ‘activist’ verzocht het land te verlaten, wat niets oplost. Maar die éne zin waarop ik wachtte, kwam niet.
Er werden in Brussel twee mensen doodgeschoten, die overduidelijk herkenbaar waren als Zweden. Hier en daar circuleerde de voorzichtige vraag: zou dat misschien iets met die koranverbrandingen te maken hebben? Natuurlijk. Dat spreekt toch vanzelf? Begrijp mij niet verkeerd: de aanslag wordt daarmee niet goedgepraat. Die twee mensen hadden niet mogen sterven. En misschien was Abdessalem Lassoued anders wel in het wilde weg beginnen schieten, met veel meer slachtoffers tot gevolg. Die koranverbranding was een trigger, de druppel die de emmer deed overlopen. Maar het is belangrijk om er ons toch mee bezig te houden. Want ik wacht nog steeds op die éne zin.
Deze zin namelijk: “Das war ein Vorspiel nur; dort wo man Bücher verbrennt, verbrennt man auch am Ende Menschen.” Dat is nog maar het begin, waar men boeken verbrandt, verbrandt men vroeg of laat mensen.
Een citaat van een Duitse schrijver van Joodse afkomst, Heinrich Heine (1797-1856). Of eigenlijk, beter gezegd, het is Hassan die hier spreekt, één van de personages uit de tragedie Almansor. Het verhaal speelt zich af in Spanje, aan het eind van de 15de eeuw. Moslims en joden worden niet zo vriendelijk verzocht het land te verlaten. Velen proberen hun hachje te redden door zich dan maar te bekeren. En Almansor, het hoofdpersonage, heeft tot zijn verbijstering gehoord dat men op de markt van Granada in het openbaar de Koran heeft verbrand. Het antwoord van Hassan is de geschiedenis ingegaan als een profetie. Het citaat is dan ook te lezen op de Opernplatz (nu Bebelplatz) in Berlijn, waar op 10 mei 1933 duizenden boeken in de vlammen opgingen. Das war ein Vorspiel nur. Inderdaad, Hassan had gelijk.
Maar Heine keek natuurlijk terug in de geschiedenis. We hebben het altijd gedaan, boeken verbranden. Wanneer je mensen niet kan doen zwijgen, vernietig je maar wat ze opgeschreven hebben, of waar ze in geloven. Sommige boeken zijn we daardoor voorgoed kwijt. En voor de mensen werden er brandstapels opgericht of gaskamers geïnstalleerd.
Boekverbrandingen hebben niets, maar dan ook niets te maken met vrijheid van meningsuiting. Je kan een boek opzij leggen, omdat het te erg is. Je kan weigeren een boek te lezen. Je kan ermee in gesprek gaan. Je kan zelf een boek schrijven om er tegenin te gaan. Maar je verbrandt geen boeken, hoe afgrijselijk je ze ook vindt. Nooit.
Niet de Koran, niet de Bijbel, niet de Talmoed, niet de Mahabharata of de Tao Te Ching. Niet De Duivelsverzen van Salman Rushdie, of Het evangelie volgens Jezus Christus van José Saramago. Niet de Don Quichot van Cervantes, of de Canto General van Pablo Neruda, of Harry Potter en de vuurbeker. Niet 1984 van George Orwell of Kallocaïne van de Zweedse dichteres Karin Boye. Niet. Nooit.
En niet, zelfs niet, Mein Kampf van Adolf Hitler. Want we mogen niet vergeten.
Vrijheid van meningsuiting betekent dat je naar elkaar luistert, ook al vind je wat de ander zegt verschrikkelijk. Vrijheid van meningsuiting betekent dat je met elkaar discussieert, ruzie maakt desnoods, maar de ander niet het zwijgen oplegt. Vrijheid van meningsuiting betekent beseffen dat we het onmogelijk over alles met elkaar eens kunnen zijn en dat we met dat meningsverschil iets moeten doen.
Boeken zijn dragers van ideeën, vertellers van verhalen. En dat is ook wat wij zijn, wij mensen. Verhalenvertellers. Wie een boek verbrandt, vermoordt het verhaal. En doodt een mens.
Mieke Felix
