De geestelijke gezondheid, de mentale rust en geestkracht als voorwaarde en bron voor Geluk, dit onderwerp boeit mij al wanneer ik een jongen ben. Nauwelijks negen jaar na mijn afstuderen als historicus ben ik een van de eersten die stukken schrijft in De Standaard over het onderwerp, een paar jaar voor de millenniumwende. Vandaag ben ik meer dan verbaasd dat er sinds mijn jeugdjaren nog niet meer vooruitgang is geboekt. De rationele erfenis van de Verlichting, (van extreme figuren met invloed zoals René Descartes  met zijn “Je pense, donc je suis”), de negatieve houding naar het lichaam door een bepaalde lezing van de bijbelteksten en door het verplichte celibaat voor priesters… dit alles blijkt taaier dan ik had verwacht. De beeldcultuur, de feminisering, meer respect voor het kind (maar krijgt het de beste soort aandacht en tastbare warmte?) en een meer diervriendelijke samenleving, het heeft allemaal nog onvoldoende tegengewicht kunnen bieden. Ik zie ook de minder gezonde invloed van het grote belang dat blijvend gehecht wordt aan Waarden als techniek en zelfs veiligheid, controle; en geld, inderdaad. (Waarom spreken wij al een kwarteeuw over ‘voedselveiligheid’ en sinds kort ook over “energieveiligheid”, maar moeten we nog beginnen het belang te zien van een term als “geestelijke veiligheid”? En van een uitdrukking als “emotionele arbeid”, dat in het Engels sinds lang is ingeburgerd als ’emotional labour’.) De partiële toxiciteit van de genoemde overheersende waarden, samen met andere krachten zoals het overmatige geloof in het verstand en in de arbeid, blijft. Ik zie die waarden en prioriteiten dus nog altijd veel slachtoffers maken. Mensen raken daarom in mijn analyse niet gelukkig, en wat nog erger is, ze raken veel te vaak zwaar ziek. ‘Hoe ver moeten wij weg gaan?’ (naar het woord van de dichter Jan Twardowski), of hoe hard moeten wij met onze kop tegen de muur lopen, in de woorden van de neuroloog die het woord krijgt in De Standaard, alvorens wij eindelijk, eindelijk gaan bijsturen?… De verantwoordelijkheid ligt intussen wel terecht meer bij de overheid, daar heb ik mee aan gewerkt, maar ook werkgevers, het onderwijs en iedere persoon, iedere familie kan hier ongetwijfeld het verschil maken. Met bewustzijn en inzet, met offers en aanpassingen. Met een update, kortom, van de waardenschaal.

Graag deel dan ook ik volgend cutting edge stukje bestemd voor het grote publiek dat verscheen in deze krant op woensdag 3 augustus ’22.

“De burn-outpandemie
‘We hebben het er moeilijk mee dat we ook voelende wezens zijn’

“Neuroloog Steven Laureys ziet hoe toxisch chronische stress voor ons brein is, maar leert ook hoe een overspannen geest te kalmeren. ‘Waarom hebben zoveel mensen burn-out of zijn ze ongelukkig? We leren niet naar onze emotionele noden te luisteren.’”

Nathalie Carpentier

De neurobiologie achter burn-out vertoont nog veel gaten. Toch weten we wel al iets. ‘Chronisch hoge stress kan je brein aan­tasten. Je prefrontale cortex met je denkvermogen krimpt op hersenscans, je ­hippocampus met je werkgeheugen ook’, zegt professor Steven Laureys, neuroloog aan het UZ Luik en auteur van het No nonsense meditatie-boek en dito Slaap-boek. ‘Daardoor krijg je aandacht- en geheugenproblemen. Je emotionele brein, je amygdala, wordt daarentegen groter. Burn-out illustreert de negatieve plasticiteit van onze hersenen, hoe uitdagend alle hedendaagse eisen zijn.’

Een geluk: die plasticiteit werkt in twee richtingen. ‘Als je zorg draagt voor jezelf en je leven beter afstemt op je noden, worden de verschrompelde regio’s weer groter. ­Meditatie heeft bijvoorbeeld een duidelijk ­positief effect op je brein, net als beter ­slapen of drie keer per week sporten.’

[De Standaard zet in op diepgaand journalistiek onderzoek naar wat ons leven bepaalt en overhoophaalt, over generaties en grenzen heen. Want de waan van de dag snappen, begint bij de tijdsgeest vatten.

Lees meer via de site ›]

Al wil Laureys bij burn-out niet alleen kijken naar de neurobiologie. Dat is te reductionistisch, te arrogant ook. ‘Mijn vader was garagist, maar ons brein werkt niet zoals een auto’, lacht hij. ‘Als het sputtert, kan je niet zomaar de olie vervangen. Als je een gestoorde baas hebt die geen rekening met je houdt, is de serotoninebalans in je hoofd van ondergeschikt belang. Als je mentaal minder goed functioneert, heeft dat te maken met een complexe interactie tussen zoveel systemen: hoe je je voelt, wat je aandacht opeist, hoe het gesteld is met je cognitieve flexibiliteit en nog zoveel meer.’

Ook burn-out zelf benader je het best als een multidimensioneel en individueel verschillend gegeven, benadrukt hij. ‘Er is geen one size fits all-oplossing en al zeker geen quick fix. Veeleisend werk moet je vaak combineren met de zorg voor je ­kinderen en de relatie met je partner. Hoe je werkt, leeft, slaapt en beweegt, grijpt ­allemaal op elkaar in.’

Kalmeren

Het goede nieuws is dat je de kennis van je brein kunt gebruiken om je overspannen geest te kalmeren. ‘We hebben drie breinnetwerken’, verduidelijkt Laureys. ‘Het ­eerste is je interne bewustzijnsnetwerk, een voorspellingsmachine. Ervaring leert je wat je moet vermijden en wat goed werkt. Helaas kan die innerlijke stem ook gaan waarschuwen voor alles wat fout zou kunnen lopen op basis van dat verleden. Dan raak je verlamd door allerlei ramp­scenario’s.’

‘Helaas besteden we pas aandacht aan mentale veerkracht als we met ons hoofd tegen de muur knallen’ Steven Laureys Neuroloog UZ Luik

Die bewuste breinnetwerken staan ­permanent in contact met ons onbewuste brein, dat bestaat uit het sympathische en parasympathische zenuwstelsel. Stress ­activeert je sympathische zenuwstelsel: je bloeddruk en suikerspiegel stijgt, je hart gaat sneller slaan. ‘Oog in oog met een tijger helpt dat evolutionair overlevings­mechanisme je om te vechten of te vluchten. Noodzakelijk bij echt gevaar, maar erg negatief als het overbelast raakt door ­chronische stress. Bijvoorbeeld als een ­rotbaas telkens die hele cascade opwekt.’

Dan kan het helpen om je parasympathische zenuwstelsel te activeren: dan verlagen je hartslag en bloeddruk. ‘Dat werkt kalmerend. De vagale zenuw die je brein met onder meer je longen en je hart verbindt, speelt daarbij een hoofdrol. Controle van die zenuw helpt je stressniveau en je mindset te reguleren. Telkens als je rustig uitademt, stimuleer je die zenuw om rust te brengen in je lichaam én in je brein. Je daarin trainen is een krachtige manier om je onbewuste stressreacties en angsten bewust te controleren en te verminderen.’

Daarnaast heb je het externe bewustzijnsnetwerk, vervolgt Laureys. ‘Wat eist je aandacht op? Wat zie en hoor je nu? Bij een burn-out kun je je aandacht er vaak niet meer bijhouden. Of loop je verloren in emoties en gedachten. Meditatie nodigt je uit om je aandacht weer op één ding te richten. En in het hier en nu te leven, het verleden los te laten. Zo kun je je monkey mind tot rust brengen.’

Ten slotte kun je je emotionele netwerk beter leren gebruiken. ‘Cognitieve gedragstherapie speelt daar ook op in’, zegt Laureys. ‘Met oefeningen leer je herkennen hoe je je voelt en welke gedachten je daarbij hebt. Zo kun je je cognitieve flexibiliteit trainen. Als een collega zich vaak pesterig gedraagt, kan de gedachte eraan je al verlammen van de stress. Mentale gymnastiek kun je leren om anders om te gaan met zulke stresserende of onverwachte situaties.’

Rustige zee

‘Helaas besteden we pas aandacht aan mentale veerkracht als we met ons hoofd tegen de muur knallen’, zegt Laureys. ‘Dan mentale gymnastiek leren, is moeilijk. Als het stormt, kun je ook niet leren surfen, daarvoor heb je een rustige zee nodig. We moeten meer inzetten op preventie.’

‘Burn-out is maar één uitingsvorm, op de spoeddienst en intensieve zorg word ik helaas ook vaak geconfronteerd met de ­gevolgen van suïcidepogingen. Op mijn ­teleconsultatie zie ik mensen met een topcarrière die soms erg ongelukkig blijken te zijn. Ze komen met spanningshoofdpijn, tandenknarsen of slapeloosheid, maar kunnen de signalen van hun lichaam niet lezen. Waarom zijn zoveel mensen angstig, gestresseerd of mentaal moe?’

Als samenleving focussen we nog altijd te veel op het cognitieve, vindt hij. ‘We zijn ook voelende wezens, maar daar hebben we het veel moeilijker mee. Je ressens, donc je suis. Je motivatie, waarom je ergens graag werkt, waarom je graag met die collega samenwerkt of niet, heeft met emoties te maken. Hoe leer je je emotionele noden te communiceren, hoe leer je samen te werken, samen te leven?’

‘Je kunt mensen met een burn-out niet kwalijk nemen dat ze nooit hebben geleerd om naar hun eigen emotionele noden en die van anderen te luisteren. Waarom hebben we geen leerkracht mentale opvoeding? Die ons leert te luisteren naar onze grenzen, onze waarden, onze emotionele behoeftes, naar wat ons chronische stress geeft en wat niet.