Het recht op menselijke waardigheid is niet rechtstreeks afdwingbaar, maar bindt de wetgever(s) bij het uitstippelen van hun politiek beleid. Hoven en rechtbanken kunnen dezelfde wetgevers aanwrijven in hun regelgeving onvoldoende rekening te hebben gehouden met het respecteren van de waardigheid van de mens. Het recht op menselijke waardigheid werd een soort van groot moreel politiek beginsel, dat in tijden van grote en veralgemeende verdrukking van de bevolking of bij manifeste krenking zowel in het politieke debat als in het rechterlijk contentieux kan worden ingeroepen door de onderdrukten zelf of door de organisaties, die hun belangen verdedigen…
Toen het eerbiedigen van de menselijke waardigheid medio twintigste eeuw de status verwierf van moedergrondrecht, zagen velen het als een koepelnorm voor de toen in uitbouw zijnde sociale staat, de politieke structuur waarin alle burgers door sociale rechten werden afgeschermd. Die zienswijze was ook nog aanwezig bij de opname van het recht in de Grondwet begin jaren negentig in de nadagen van de sociale staat.
Wetten van het kapitalisme
Toch heeft het recht op de bescherming van de menselijke waardigheid nooit de functie van toprecht van de sociale staat volledig kunnen vervullen. Er zijn immers de wetten van het kapitalisme en de vluchtigheid van de Keynesiaanse benadering van de vrije markteconomie. Het Keynesiaanse model, waar het Fordisme (hoge lonen en stevige sociale rechten in ruil voor sociale vrede) bij aansloot, verhief de staat tot een economische en sociale actor van betekenis, die onder de vorm van een sociaal beschermend netwerk (lees vooral sociale zekerheid) een zekere herverdeling van de rijkdom voor ogen had. Maar toch blijft het kapitalisme beheersd door de drang naar winstmaximalisatie en naar kapitaalconcentratie…. met de bijhorende verzakelijking en verkoopwaring van de arbeid en de massale sociale uitbuiting en uitsluiting, die er het gevolg van blijft: schijnzelfstandigheid, precaire tewerkstelling, wetsontduiking, werkloosheid en clandestiene tewerkstelling blijven voorttieren.
Anders gesteld, de sociale correcties aan de markt en aan de sociale concurrentie hebben nooit kunnen voorkomen dat door uitbuiting en uitsluiting burgers in economische onderdrukking verzeilden… en hun menselijke waardigheid zwaar op de proef zagen gesteld. We denken hierbij onder meer aan de velen, die onder zware (tijds)druk lange arbeidsdagen presteren voor een schamel loon zonder uitzicht op minimale werkzekerheid…
Politiek in functie van de markt
Het overschatten van het gewicht van de politiek en van zijn zelfstandigheid binnen het kapitalisme vormt een andere factor. De dominantie van het kapitaal weegt op de politiek en bepaalt de grenzen van het politiek optreden. Met andere woorden, de politiek blijft gedreven in functie van de markt en niet andersom. Zo zal het arbeidsrecht en het sociaal recht nooit kunnen afrekenen met de wetten van de markt en de liberale ideologie. Zo ook zal de liberale vrijheid van arbeid de sociale verhoudingen blijven beheersen, ook al houdt dit de mogelijkheid in om burgers af te houden van de sociale bescherming, die ze nochtans broodnodig hebben. Tenslotte gaat de sociaal corrigerende functie van de staat met het neoliberalisme en het sociaalliberalisme grotendeels op de schop, het grondrecht van de eerbied voor de menselijke waardigheid wordt steeds meer een aanklacht tegen de onderdrukking, de uitsluiting (steeds meer mensen vinden geen behoorlijk bezoldigd werk of vinden zelfs helemaal geen werk) en de algemene verpaupering en de verkoopwaring van de mens onder het kapitalisme.
Energiecrisis
Hoezeer het kapitaal en de markt de politiek domineren en leiden, is de jongste weken nog maar eens gebleken uit de energiecrisis en uit het onvermogen van de politieke beleidsvoerders om zich te verzetten tegen de decadent hoge winstneming en de al even decadent hoge facturen voor de consument.
Door de vermarkting van de energie waren private energieleveranciers verantwoordelijk geworden voor een openbare dienst. Ze moesten zoegen voor een basisbehoefte van de bevolking. Dat was voor de “Vivaldi-ploeg “ niet voldoende om de energiegiganten tot de orde te roepen…wel integendeel…. Men laat de samenleving nog liever in de armoede kantelen dan de Europees afgeschermde kapitaalconcentraties aan hun sociale en politieke verplichtingen te houden… En nochtans lijkt het ons een evidentie dat we meer dan waarschijnlijk getuige zijn van een manifeste krenking van het Artikel 23 van de Grondwet…
Een overheid, die toelaat dat private energieleveranciers om decadent hoge dividenden uit te kunnen betalen, burgers hun aanspraak op de vervulling van hun basisbehoefte aan energie buitenmatig hoog factureren, leeft op gespannen voet met het grondrecht op menselijke waardigheid. Een rechterlijke vaststelling van de schending lijkt ons daarom aangewezen…
Sowieso heeft het bedrijven van politiek bij de gratie van de markt weinig uitstaans met het afstellen van een beleid op het respecteren van de menselijke waardigheid van de burgers. Burgers een lage bijdrage vragen voor het lenigen van hun basisbehoefte aan energie, is wel van een andere aard dan vast te stellen dat door een toevallig gunstige verhouding tussen vraag en aanbod op de markten, de energieprijzen voor de consument tijdelijk laag liggen…
Uitnodiging tot verandering
Het matrixgrondrecht op wenselijke waardigheid kan evenwel ook gelezen worden als een uitnodiging tot verandering. Het kan bovendien ook functioneren als de juridische hefboom voor een hernieuwd sociaal-economisch beleid en voor een overgang naar een nieuwe mensgecentreerde, inclusieve samenleving, waarin sociale solidariteit en ecologisch bewustzijn, en niet langer het winstbejag, de richtsnoeren vormen van de politiek. Een maatschappij, waarin niet meer de markt bepalend is voor de beleidskeuzes, maar de levenskwaliteit en de waardigheid van zijn burgers.
De staat als emanatie van de bevolking kan niet anders dan in een dergelijke gemeenschap een regiefunctie vervullen. Anders gesteld, het verwezenlijken van de menselijke waardigheid is een primaire verplichting van de overheid, die doorheen de bevrediging van de basisbehoeften van zijn burgers hun waardigheid vorm geeft. Het garanderen van een behoorlijke infrastructuur, van een behoorlijke en betaalbare woonst, van een vlotte toegang tot een betaalbare en gezonde voeding, van een laagdrempelig communicatienetwerk, van een kwalitatieve mobiliteit, van een degelijke energievoorziening en van een kwalitatieve gezondheidszorg, vormen samen met het waarborgen van een kosteloos en degelijk onderwijs en het garanderen van een behoorlijk inkomen door zinvol werk, evenveel doelstellingen van een door planning aangedreven en gestuurde samenleving.
De gestage ontwikkelingen in de wetenschappen en hun toepassing en verspreiding door een performant informatica-netwerk, vormen de nieuwe drijvende en vernieuwende kracht van de samenleving, die onbeperkt plaats ruimt voor samenwerking en die de sociale concurrentie en zijn bijhorend defaitisme en starheid naar het verleden verbant. Een kwalitatieve samenleving moet zijn burgers immers perspectieven aanreiken met hun waardigheid en de levenskwaliteit als primaire inzet. Niet het fortuin van enkelen is doorslaggevend, maar wel het welzijn van allen.
Marc Rigaux is em. Gewoon hoogleraar UA en voorzitter Masereelfonds Antwerpen
