Ah, sfeerverlichting, omgehakte bomen in huis, cadeautjes, wenskaarten, schransen en familiebijeenkomsten. Feest, kortom. Kerst, of Chanoeka. Gek, hoe wat ooit voor christenen en joden werd opgezet als een religieus feest, geworden is tot een mikmak van rare verhalen, kitsch en veramerikaniseerde commercie …

Maar eerste even over Chanoeka. In het eerste jaar van mijn studie Jiddisch kregen wij een kort stuk te vertalen over de oorsprong van het feest. De tekst is behoorlijk simplistisch, maar geschikt voor eerstejaarsstudenten. Bovendien blijkt uit verschillende artikelen die ik in de joods/Jiddische online krant Forward/Forverts vond, dat dit nog steeds het verhaal – en de toon – is waarmee vandaag aan kinderen de achtergrond van Chanoeka wordt verteld.

Di mayse fun khanike (Het verhaal van Chanoeka, in het Jiddisch met klemtoon op kha)

Ooit leefden Joden in hun land Israël (Palestina). Maar een tijdlang heersten in dat land de Grieken. De Grieken hadden een slechte vorst, die Antiochos Epifanes  heette. Hij wilde dat alle volkeren in zijn rijk Grieken zouden worden en Griekse goden dienen.

Alle volkeren deden wat hen gezegd werd, maar niet de Joden. Die wilden leven zoals hun voorvaderen, de wetten van de Torah behouden en de joodse god dienen.

De slechte vorst werd zeer boos en stuurde soldaten naar het land Israël. De Grieken plaatsten een afgod in de tempel van Salomon (de Tweede Tempel van Jeruzalem) en bevalen de Joden Griekse goden te dienen.

Joden kwamen in opstand. In het dorp Modeïn woonde een Jood, genaamd Mattatias de Makkabeeër. Hij had vijf sterke, heldhaftige zonen. Zijn zoon Yehuda werd de leider. Men noemde hem Juda de Makkabeeër (De Hamer), omdat hij op de Grieken neerkwam als een hamer.

Hij vormde een Joods leger. Het was een klein leger, maar heldhaftig. Juda de Makkabeeër en zijn leger verdreven de soldaten van de vorst uit Jeruzalem.

Zij gooiden de afgoden uit de tempel van Salomon en maakten hem weer schoon en rein zoals voorheen. Dan hielden zij een feest, het feest Chanoeka. Chanoeka betekent ‘hernieuwing, herbegin’.

In de tempel van Salomon stond een menora (een zevenarmige kandelaar, dus niet de kandelaar met negen armen, die tegenwoordig bij Chanoeka wordt gebruikt). Men zocht olie om die menora aan te steken. Men vond maar één klein kruikje met koosjere olie, genoeg voor één dag. Maar er gebeurde een wonder. De olie brandde acht dagen, en daarom is Chanoeka een feest dat acht dagen duurt.

Wij ontsteken licht elke nacht. Men eet latkes (aardappelpannekoekjes), men speelt met de dreidl (een kubusvormig tolletje met letters), kinderen krijgen chanoekageld, en men wenst elkaar ‘a freilechen khanike’.

Tot daar het verhaal, dat dus blijkbaar nog steeds verteld wordt. De heldhaftige Joden die de enge Grieken verjagen, in hedendaagse VS Amerikaanse termen light fighting against the dark. Niet gek dus dat de Oekraïense president Zelenski daar ‘a modern-day Maccabee’ wordt genoemd en dat VS president Biden vermeldde dat, net zoals joden wereldwijd, vandaag ook Zelenski en de zijnen “honor the timeless miracle of a small band of warriors fighting for the values and their freedom against a much larger foe and how they endured and how they overcame“.

Nu is al geruime tijd bewezen dat die strijd van de Makkabeeën tegen de Grieken in de eerste plaats een burgeroorlog was van religieuze fundamentalisten die de puurheid van de oude tradities wilden bewaren en opleggen, tegen kosmopolitische Joden die zich goed voelden bij een aantal van de Hellenistische culturele praktijken (zoals theater en atletiekwedstrijden) die de Griekse Seleukiden met zich meebrachten. “Hanukkah, you see, is actually about zealotry, war and killing assimilated Jews. (…) the original holiday commemorates a bloody war not only between the Maccabees and the Greeks but between the zealous and the assimilated”, schrijft Mira Fox op Forward.com. De opstand van de Maccabeeën mag dan wel gericht zijn geweest tegen de heerschappij van de Seleukiden, hun slachtoffers waren op de eerste plaats de hellenistische, zeg maar de moderne joden van die tijd. En ook Evelyn Tauben noemt de Maccabeeën religieuze zeloten, die hun overtuiging met geweld, moord, gedwongen bekering en besnijdenis (verboden door Antiochos) opdrongen aan de meer geassimileerde joden van die tijd. Het verhaal over het wonder van het kruikje olie dat de menora acht dagen lang deed branden, zou later toegevoegd zijn om Chanoeka van een minder bloederige oorsprong te voorzien.

Het ironische is nu, schrijft Mira Fox, dat Chanoeka – een viering van strikte orthodoxie en een verwerping van assimilatie – vandaag juist sterk leeft bij de meest geassimileerde joden, die zich aanpassen aan de dominante christelijke kerstcultuur van versieringen, pakjes en cadeautjes. In plaats van een kerstkaart, kan je nu ook een chanoekakaart zenden naar vrienden & bekenden. Kerstmis en Chanoeka zijn beide feesten van een nieuw begin, van het licht dat komt na de duisternis, wanneer de dagen zo rond 20 december weer langer worden. Maar volgens de zeergeleerde rabbijn Burton Visotzky is het verhaal over het magische kruikje een verhaal dat vijfhonderd jaar na de Maccabeeën uit Irak is komen overwaaien. Volgens hem lijkt het allemaal nogal op de Oud-Romeinse feesten van de Saturnalia. “I laugh every time people say we give gifts on Hanukkah only because of Christmas. The reality is, it’s because the Romans gave gifts during their Saturnalia that we all give gifts. It’s our common Hellenistic background”, wordt hij geciteerd in The Maccabees Were On The Wrong Side of History — So Why Do We Still Celebrate Hanukkah?.

Het wordt wel helemaal idioot wanneer bij de commerciële kitsch van Kerst en Chanoeka ook nog eens Santa Claus tegen de gevels opklimt en zijn flikkerende rendier op het balkon wordt gezet. (How did Hanukkah — a holiday about war — get so schlocky?) Het oorspronkelijke feest van Sint-Nicolaas/Sinterklaas is dan al lang voorbij, maar van een overdosis slechte smaak is nog niemand doodgegaan (denk ik maar).

Mocht ik dit eigenlijk allemaal wel schrijven, als goj? Deed ik hier niet aan culturele toe-eigening, of nog erger, aan ‘antisemitisme’? Ik ben zelf opgegroeid in een westerse katholieke context, waarin de bijbel dan wel niet als religieuze grondslag centraal stond, maar waarin wel de verhalen en de hoofdfiguren uit het Oude en het Nieuwe Testament (en trouwens ook die uit de Grieks-Romeinse Oudheid) integraal deel uitmaken van de culturele achtergrond die ik meekreeg. Hoe dan ook, ik vind het knap, hoe mensen er in zijn geslaagd zo’n corpus van verhalen, mythen en sagen bij elkaar te brengen. En als die verhalen andere mensen helpen om nog enige zin te geven aan hun leven, mij best.

Voor wie geen genoeg kan krijgen van de Maccabeeën en Chanoeka, zie op het uitstekende blog van Jona Lendering, Mainzer Beobachter, de stukken rondom ‘Antiochos IV Epifanes en de joden’.

En voor wie vindt dat het allemaal wel wat minder mag met die enge bijbelfiguren, zie, ook op Forward.com, The 9 Bible characters who should be canceled.

Ook op

chanoeka – khanike