De ondertitel van de ongelijkheidsmachine, het recente monumentale boek van Paul Goossens, luidt: “een verborgen Europese geschiedenis”. Maar er is nog véél méér verborgen. Het gaat dan om het fijne raderwerk van deze ongelijkheidsmachine, gevormd door twee kernen van het kapitalisme: het dubbel boekhouden en vennootschappen. Hiermee kunnen ingewikkelde, moeilijk te doorgronden structuren opgezet worden om het “verdiende geld” weg te sluizen en ‘non-transparantie’ te organiseren en zo  de een belangrijke bijdrage voor ongelijkheid te leveren. De manier van kijken en denken door het dubbel boekhouden, met denksporen naar Da Vinci, is anderzijds geniaal, zoals Goethe al eerder stelde. De manier van kijken denken, ordenen ervan kan toegepast worden op elk menselijk handelen (J. Gleeson-White, 2012, Double-Entry) en blijkt in staat om hedendaagse problemen aan te pakken, zoals voor de spread van de banken en de graaiflatie. Maar men kan hiermee nog verder gaan: de beide voormelde denkbeelden kunnen namelijk de opstap vormen  naar een nieuw denkbeeld, “multi-bronnen” genaamd. De denkkracht van dit nieuwe denkbeeld blijkt zo groot te zijn dat het boven de voormelde denkbeelden zou kunnen komen. Dit is  anderzijds géén revolutie maar het geven van een sterke vorm aan een bestaande, sluimerende evolutie, waarmee deze evolutie zou kunnen versneld worden. Grote speerpunt hiervan is transparantie vastleggen als universeel (inter)nationaal principe.   We hebben geen sterke leiders nodig maar sterke, duurzame principes (die deze leiders dan moeten volgen). 

In het recent verschenen monumentale boek van Paul Goossens (2023) wordt uiteengezet dat er onmetelijke rijkdom kan en kon worden vergaard via allerlei wegen die ontsluierd worden. Maar wat vergaard is moet normaal ook altijd passeren via de boekhouding van de bedrijven en hierna kunnen ‘afgetapt’ worden naar de genieters, natuurlijke personen. Dit gebeurt dan via ingewikkelde structuren die opgezet worden door de twee voormelde denkbeelden. Ook deze denkbeelden maken onlosmakelijk deel uit van de ‘machine’. Zij kunnen  aangewend worden om heel wat in te verstoppen, het is via de boekhouding en ingewikkelde boekhoudkundige constructies en met vennootschappen overal ter wereld dat het ‘verdiende’ geld versluisd wordt en zo belastingheffing maximaal te proberen ontgaan, waardoor de ongelijkheid ongetwijfeld ook nog méér toeneemt.

Het boek van Paul Goossens gaat over de verborgen Europese geschiedenis, maar het lijkt toch spijtig dat deze wereld van het dubbel boekhouden en vennootschappen niet echt wordt aangeraakt. Het boek biedt anderzijds hoe dan ook een interessante opstap om dit aan te vullen. De geest van de burgers dient dringend te worden geopend voor deze eveneens minutieus verborgen en complexe wereld van het boekhouden en vennootschappen. Er bestaan heel wat belangrijke en recente boeken over deze verborgen wereld zoals het boek van Mr Dr Jan Van Koningsveld met als titel “De offshore wereld ontmaskerd. Over vage vennootschappen, anonieme eigenaren en onbekende geldstromen” (2015). En het belangwekkende boek “Het financiële regime” van J. Vogl, besproken in Etische perspectieven door Tim Christiaens. En het recente boek van Oliver Bullough “Moneyland” (2019) en recent “De butler van de wereld (2022). Daarnaast zijn er heel wat boeken over boekhoudkundige schandalen die ook eens dringend dienen opgediept te worden.

Opening van de geesten voor het maatschappelijk belang en de denkkracht van het dubbel boekhouden en van het belang van vennootschappen is dringend nodig.

Het belang van beide denkbeelden op maatschappelijk vlak wordt nog veel te veel onderschat. Zo blijkt bij het ontstaan van de financiële crisis van september 2008 de lakse boekhoudkundige benadering van de gehekelde financiële instrumenten “CDS” (“Credit Default Swap”) een belangrijke rol te hebben gespeeld. Het was immers toegelaten om deze instrumenten buiten de boekhouding te houden, men spreekt ook van “buiten balans”. Hierdoor was er veel te weinig zicht op de grote omvang ervan; het is pas als er verliezen opdoken dat deze verliezen IN de balans dienden opgenomen te worden, met het gekende wereldwijde domino-effect.  Er is op 06 februari 2008 een artikel over deze buiten balans problematiek verschenen in de Tijd (artikel van P. Claerhout), waarna in september 2008 de bankencrisis uitbarstte. Daarnaast is er nog heel wat literatuur waarin gesteld wordt dat er veel te veel zaken buiten de balans gehouden worden, alsmede literatuur over de grote maatschappelijke impact van boekhoudkundige schandalen.

Complexiteit en non-transparantie lijkt opzettelijk gewild. In een minder gekend maar belangwekkend artikel verschenen in het tijdschrift Quote (30.10.2018, “Supersprinkhanen”) dat handelt over de “nieuwe rijken” wordt stilgestaan bij het belang van boekhouden in deze wereld : “Ze ( = de nieuwe rijken) doen dingen die de overheden niet snappen en dus ook niet reguleren, maar die wel degelijk enorme maatschappelijke gevolgen hebben”. en verder  “(…) Deze elite levert gewoon slimmere vormen van boekhouden, een virtueel product”.

Inzake de impact op de ongelijkheid van deze twee vlaggenschepen van het kapitalisme lijkt nog heel wat dringende onderzoeksmaterie te zijn. Recent kaartte een artikel met als titel “Wirecard, Greensill, Archegos: quelques leçons à tirer de ces trois scandales financiers et comptables” (Ph. Longerstaey, (op rust)) leemten op boekhoudkundig vlak aan, maar het is verder stil op dit vlak. Diepgaandere studies en aanbevelingen lijken aangewezen, zeker in deze tijden van steeds luidere roep om naar transparantie op alle vlakken, transparantie die m.i. kan gelinkt worden aan het denksysteem van het dubbel boekhouden (zie hierna).

De steeds luidere roep naar transparantie: weerspiegeling van het oprukken van dubbel boekhouden op maatschappelijk vlak.

Eerder stelde de succesauteur J. Gleeson White in haar boek “(Double Entry. How the merchants of Venice created modern finance”, 2012) dat de manier van kijken denken en ordenen door het denksysteem van het dubbel boekhouden kan toegepast worden op elk menselijk handelen. Er wordt  m.i. nog véél te weinig stilgestaan bij de grote denkkracht van het dubbel boekhouden om hedendaagse problemen aan te pakken. Ik noem dit de “boekhoudkundige reflex” die zou moeten ‘aangeleerd’ worden.  Zo kan m.i. de heel actuele roep op maatschappelijk vlak naar steeds méér transparantie gelinkt worden aan het zogenaamde boekhoudkundig volledigheidsbeginsel: “de boekhouding moet immers kloppen”. Transparantie wordt zelfs van maatschappelijk levensbelang, zie aldus het artikel verschenen in DS van 27.05.2023: “Honger als verdienmodel: feit of fictie?. In dit artikel wordt door specialisten transparantie twee keer aangehaald als zijnde heel belangrijk om greep te kunnen krijgen op deze speculatie.

De tot op heden niet aangewende denkkracht op maatschappelijk vlak van het dubbel boekhouden, maar er is hoop.

Er zijn anderzijds wel reeds voorzichtige aanwijzingen in de actualiteit van het aanwenden van het dubbel boekhouden op maatschappelijk vlak Recent hekelde Hilde Crevits het gebrek aan transparantie van de boekhouding van rusthuizen (DS, 20 april 2023: “Rusthuizen die winst maken op zorg, dat moet gedaan zijn”. En de recent overleden Israëlische schrijver Meir Shalev (74) stelde het volgende: ” Gedraag je als een jurist of een boekhouder, niet als een profeet of een dichter”.

Hierna gaan twee heel actuele voorbeelden om de denkkracht van het dubbel boekhouden om grote maatschappelijke problemen aan te pakken te illustreren. Het eerste voorbeeld gaat over de banken die te weinig rente geven op de spaarboekjes van de burgers, terwijl ze zelf een omvangrijke rente krijgen bij de ECB. Waarom niet afwachten tot het resultaat van de banken is vastgesteld op het einde van het boekjaar en dan hierna kijken naar de oorsprong, de bron van de behaalde winst? En na dit onderzoek de winst dan verdelen over enerzijds de spaarboekjes en anderzijds de rest aan de aandeelhouders in functie van de bron van deze winsten?

Het tweede voorbeeld is  de zogenaamde “graaiflatie”. Hiermee wordt dan bedoeld dat bedrijven de inflatie misbruiken om winst te maken. Er werd gesteld dat er aan “graaiflatie” niets te doen is”. Maar de doorgevoerde prijsstijgingen vallen toch niet zomaar uit de lucht? De bron van de doorgevoerde prijsstijgingen moet toch kunnen aangetoond of achterhaald worden aan de hand van de boekhouding? Kan er aan de bedrijven niet opgelegd om hierover méér transparantie te geven? Bij gebrek aan enige controle door de overheid neigt dit naar een rechtstreekse onteigening van de burger door de bedrijven. Een mogelijke sanctie voor gebleken graaiflatie zou dan kunnen zijn om de bedrijven een periode de toegang tot de markt te ontzeggen. Er is o.i. dus wél iets aan te doen aan de graaiflatie, al was het maar als “stok achter de deur”.

De herdenking van het denksysteem van het dubbel boekhouden laat toe om een duurzame greep te krijgen op het kapitalisme (en op de realiteit).

Er zijn heel veel professoren en denkers die elk hun bijdrage willen leveren tot het oplossen en benaderen van het probleem van het kapitalisme. Maar ze krijgen er maar geen globale greep op, ze geraken niet echt ‘binnen’ in het kapitalisme. Zelf ben ik jurist (UGent) met speciale licentie fiscaliteit en boekhoudkundig onderzoek (Vlerick) en heb als civil servant in de fraudebestrijding jarenlange ervaring en voeling met de twee voormelde beide denkbeelden. Het is op basis van deze ervaring met deze denkbeelden dat m.i. deze twee denkbeelden als grondvesten van het kapitalisme kunnen worden aanzien; zij reiken de mogelijkheid aan om te komen tot het volledige plaatje van het kapitalisme en de gebreken ervan, waarna er bijsturing  hiervan mogelijk is. Dit gaat, heel summer, als volgt.

Met beide voormelde denkbeelden kon het kapitalisme sedert eeuwen greep krijgen op de volledige economische realiteit en orde scheppen in deze realiteit. Maar de denkkracht van deze twee denkbeelden is zo groot dat zij gezamenlijk toelaten, na herdenking en duurzame aanwending ervan, greep te krijgen op de volledige realiteit en deze vervolgens te ordenen. Er wordt gekomen tot een nieuw denkbeeld en duurzame ordening die kan geplaatst worden boven de twee voormelde heersende denkbeelden, waarvan er veel misbruik wordt gemaakt (vooral van vennootschappen).

En met dit denkbeeld – “multi-bronnen-benadering van de realiteit” genaamd – kan het kapitalisme en de democratie ingebed worden in een ruimere geheel waardoor en waarmee er heel veel systemische antwoorden kunnen worden geboden op grote maatschappelijke vragen, antwoorden die er nu niét zijn. Dit wordt uitgebreider uiteengezet en toegelicht in een binnenkort te verschijnen artikel met als titel: “Vanuit ontcijfering van het kapitalisme op basis van 1 letter naar greep op de realiteit”. Centraal in deze ontcijfering staat de letter T. Er wordt hier ook stilgestaan bij concrete instrumenten om dit in de praktijk te brengen. Zo wordt hier bijvoorbeeld een lans gebroken voor een véél duurzamere en transparantere “multi-data-balans” (of “multi-bronnen-balans”) waarin er naast financiële cijfers ook data IN deze balans zouden komen, in de mate dat zij materieel relevant zijn voor de bronnen van mens en natuur (die zouden vermeld worden in deze duurzame boekhouding).

De geest voor beide denkbeelden als instrumenten voor duurzame maatschappelijke innovatie dient dringend geopend te worden. En hiermee kan er dan mogelijks terug een vette vis komen in de plaats van de kaalgevreten vis die prijkt op de cover van het boek van Paul Goossens.

Hans Vanhaesebroeck

Lic. Rechten (Ugent) en Speciaal Licentiaat Fiscaliteit en Boekhoudkundig onderzoek (Vlerick).  Heeft als civil servant meer dan 20 jaar ervaring inzake bestrijding van fraude en fiscale spitstechnologie (BBi Gent) en aldus ervaring met de hiervoor vermelde denkbeelden. Hij schreef de 1ste Krijtlijn van de Verklaring van 30 november 2019, een initiatief van Hans Claus, gevangenisdirecteur. Deze krijtlijn luidt: “De economie wordt terug ten dienste gesteld van mens en natuur met een boekhouding waarin deze bescherming verankerd is”. Hierna werkte hij deze krijtlijn verder uit en kwam tot voormelde  multi-bronnen-benadering van de realiteit; dit denkbeeld kan de basis kan vormen van een nieuw duurzaam en praktisch denkkader als grondslag van een rechtsorde: de multi-bronnen-rechtsorde waarin de bronnen van mens en natuur functioneren als tegengewicht voor de (machts)bron van het kapitaal en aldus duurzamer is dan de huidige “mon-kapitaal-rechtsorde” waarin er geen systemisch tegengewicht is voor het kapitaal. Deze benadering is méér dan een denkbeeld, want geeft een concrete en werkbare vorm aan bestaande sluimerende maatschappelijke evoluties, zoals de steeds verder oprukkende transparantie, dat dringend een internationaal afdwingbaar rechtsprincipe dient te worden.

Addendum: de linken van het denksyssteem van het dubbel boekhouden naar Leonardo Da Vinci en mogelijke oplossing van een wereldwijde vraag

De grondslagen van het dubbel boekhouden werden in 1494 in het boek “Summa de Artithemetica” op schrift gezet door L. Pacioli, de vriend en persoonlijke leermeester wiskunde van Leonardo Da Vinci. Da Vinci wordt algemeen aanzien als de laatste “uomo universale”. In de laatste woonplaats van Leonardo Da Vinci gelegen in Amboise (Frankrijk) en genoemd “Clos Lucé” is er in 2021 een nieuwe museumvleugel geopend. Hier hangt er een groot portret van Pacioli. En onder dit portret staat een maquette van de wereldbekende dubbele wenteltrap van het kasteel van Chambord. Deze trap wordt toegeschreven aan Leonardo Da Vinci maar er is twijfel hierover. Maar mogelijks is Da Vinci wel op het idee van deze dubbele wenteltrap gekomen door zijn kennisname van het denksysteem van het dubbel boekhouden? Want met dit denksysteem wordt dezelfde realiteit dubbel benaderd, vanuit twee oogpunten (cfr “dubbel” boekhouden). Mogelijks is vanuit deze “missing link” dit mysterie ontrafeld. Verder zei Da Vinci ook het volgende: “Simplicity is the ultimate sophistication”. De voormelde dubbele manier van kijken door het dubbel boekhouden naar de realiteit is inderdaad eenvoudig maar geniaal, iets wat tevens Goethe stelde.