Grofweg kan de westerse geschiedenis worden ingedeeld in een periode vóór 1492 en de periode daarna. Voor 1492 was het Verre Oosten vol in ontwikkeling terwijl West-Europa nog een achtergebleven feodaal gebied was.
Van dat Verre Oosten ging fascinatie uit. Marco Polo[1] kwam terug van zijn reis en vertelde over de wonderen van China en de Oriënt. Dat gebied was na de splitsing van het West- en Oost-Romeinse Rijk in tel vanwege de kruiden, de zijde en de technische verworvenheden uit China.
Men kende in West-Europa de zijderoutes die oostwaarts werden geblokkeerd door de langdurige periode waarin de Ottomanen heersten in het Oostelijke bekken van de Middellandse Zee. China kende al het buskruit, papieren geld en het kompas lang voordat het Westen zover was. Daarnaast had de grote vloot van de Chinese diplomaat en admiraal Zheng He, lang voordat de Portugezen dat deden, het punt van Zuid-Afrika bereikt.
Na 1492 kwam daarin verandering. Columbus – die Marco Polo had gelezen – kwam terug uit het El Dorado[2] na zijn gedurfde zeereis naar het westen over een toen nog onbekende Atlantische Oceaan. Zijn verhalen daagden andere Spanjaarden en Portugezen uit tot gebiedsannexatie over zee.
Niet langer pasten zij zich aan andere culturen aan, zoals Marco Polo dat deed, maar dwongen omgekeerd voorheen onbekende volkeren zich aan hen aan te passen. Daarmee gaat 1492 de geschiedenis in als het jaar waarin het mondiale kolonialisme vorm kreeg.
Nadat de Portugese zeevaarder en ontdekkingsreiziger Ferdinand Magalhães de zeestraat van de Atlantische naar de Grote Oceaan doorkruiste[3] en zijn tocht over die oceaan vervolgde, bleek dat er niet langer sprake was van twee wereldzeeën maar van drie.
En wat kon worden ingelijfd, werd ingelijfd door Westerse mogendheden en vanaf het begin van de twintigste eeuw door Japan. De overwinning van Japan op de Russische vloot bracht een kentering in het besef van eigenwaarde bij oosterse volkeren teweeg[4].
Europese zeemachten gingen de wereld over en deden aan landje pik. Na de Spanjaarden en Portugezen volgden de Hollanders met daarna de Britten, Britannia rules the waves zoals het klonk. Wie de zee beheerste, beheerste volkeren.
Dekolonisatie
Gedurende eeuwen verschoof het centrum van macht en glorie naar Westerse zeemachten. Men sprak in Nederland vol lof over Jan Pieterszoon Coen en het zich eigen maken van de kruidnagelgebieden. Maar daaraan komt nu met de val van held naar oorlogsmisdadiger, zoals Van Dis het noemt, een eind. Amitav Gosh deed daarover al een boekje open met zijn De vloek van de nootmuskaat.
En om nog maar een voorbeeld te geven: op de grote Conferentie in Berlijn, die plaats vond tussen november 1884 en februari 1885, werd Afrika onder westerse mogendheden verdeeld. Tussen Westerse landen die wat later met elkaar in oorlog raakten.
Aan het wapengekletter en het leven in loopgraven kwam een eind met het Verdrag van Versailles. China en Japan stuurden vertegenwoordigers naar deze Vredesconferentie maar kregen geen stem. Zij gingen vernederd terug naar hun landen.
Vietnamees leider Ho Chi Minh had speciaal een rokkostuum gehuurd om VS-president Wilson te kunnen spreken, maar ook hij klopte op een gesloten deur. Dat valt allemaal te lezen in het boek van Pankaj Mishra Op de ruïnes van het imperialisme dat Van Dis prijst en in alle toonaarden aanprijst.
Van Dis las dit boek en vele andere met schaamte op de kaken, zoals hij schrijft en concludeert:
‘We wisten het verdomme, konden het weten, maar het is de jonge generatie historici die het nu naar boven brengt en ons land en de politici confronteert…’met alles wat overzee werd aangericht.
10de Rudy Kousbroeklezing (duur 1:01:48):
En hij vervolgt:
‘Ik werd lid van een academisch lezersgezelschap en las in drie jaar tijd zeker veertig boeken en essays over kolonisatie en geïnstitutionaliseerd racisme. Beginnend met De verworpenen der aarde van Frantz Fanon en daarna W.E.B. Dubois, de Zwarte Amerikaanse mensenrechtenactivist uit de eerste helft van de twintigste eeuw The souls of Black People, een van de voorbeelden van Anton de Kom, die met zijn Wij slaven van Suriname grote indruk op mij maakte.”
“Ook lazen we essays van James Baldwin, Orientalism van Edward W. Said, Alledaags racisme van Philomena Essed’ – (die, dit terzijde, haar verbintenis als hoogleraar te Amsterdam verbrak vanwege vuilspuiterij en naar Noord-Amerika vertrok om daar te gaan doceren) – Witte onschuld van Gloria Wekker.”
Verder verwijst hij naar Audre Lorde, Amitav Gosh, Pankaj Mishra en naar Revolusi van David van Reybrouck. Hij verwijst echter niet naar diens magistrale boek over Congo.
Ik zou hem nog vele andere boeken kunnen noemen die de schellen nog verder van zijn ogen zouden doen vallen. Zoals het niet genoeg aan te prijzen boek Born in Blackness, Afrika, Africans and the making of the modern world, 1471 to the Second Word War door Howard W. French.
Belangrijker is echter dat van Dis een toegankelijk en inzichtverrijkend boek uitbracht van de lezing die hij hield. Een klein boekje dat bij velen die het konden weten – en dat zijn niet de minste zoals de Nederlandse Koning en de Nederlandse premier Rutte – evenzeer schaamte op de kaken zou moeten brengen.
Rudy Kousbroek. Foto: Roland Gerrits/CC0
Zeker omdat bijvoorbeeld Rutte nooit verder is gekomen dan het plaatsen van een komma bij het slavernijverleden. En dat dankt hij aan de belangrijke nu afgeserveerde politica Sylvana Simons[5]. Maar niet iedereen die iets op de kaart zet, wordt beloond. Zie maar wat er gebeurde met Anton de Kom wiens leven eindigde in een Duits concentratiekamp.
Kousbroeklezing
Rudy Kousbroek (1929-2010) was een zeer geëngageerd essayist die lang voor NRC Handelsblad schreef. Daar had hij een zodanige faam dat hij zich kon onttrekken aan verplichtingen van de redactie. Die gaf hem alle ruimte. Van Dis schrijft over hem:
‘Als ik voor de dikke meter boeken van Rudy Kousbroek stond, hoorde ik zijn stem. Krakerig, en ik rook zelfs de geur van een verboden sigaret. Kousbroek is naar schatting de meest gepavoiseerde auteur: plakkertjes, post-it velletjes, leesvaantjes. Al lezend kon ik het kennelijk niet laten om veel van zijn zinnen aan te strepen. Zoals deze: Schaamte, spijt en verlangen, dat zijn voor mij de emoties verbonden aan ons koloniale verleden, maar de meeste van deze is het verlangen.’
Van Dis zegt het hem na, met dit aanbevelenswaardige, vol voortschrijdend inzicht geschreven boekje. En hij beklemtoont het met zijn woorden in een interview: ‘Wil je de toekomst enigszins veraangenamen voor jezelf, dan zul je je moeten verplaatsen in die andere mensen die hier zijn. De meeste mensen zijn niet voor hun lol op de vlucht’.
Hij noemt zijn boekje een vorm van zelfonderzoek, beseffend dat nog geen tien procent van de wereld wit is.
Voortschrijdend inzicht, laat men in het geschiedenisonderwijs daarop inzetten.
Adriaan van Dis. De kolonie mept terug. Atlas Contact, Amsterdam, 2024, 96 pp. ISBN 978 9045 0506 07
Notes (nvdr);
[1] Marco Polo (1254-1324) was een Venetiaanse handelaar en ontdekkingsreiziger. Zijn boek over de door hem bezochte landen en gebieden had een enorme impact op het beeld dat Europeanen hadden over het Verre Oosten.
[2] Het ‘gouden’ rijk.
[3] Via het meest zuidelijke punt van Latijns-Amerika Kaap Hoorn.
[4] In de Slag van Tsushima (27-29 mei 1905). Het eiland Tshushima ligt halfweg tussen de Japanse stad Fukuoka en Zuid-Korea.
[5] Silvana Simons (°1971) is een bekende Nederlandse televisie- en radiopresentatrice van Surinaamse origine, die in 2021 werd verkozen in de Tweede Kamer voor haar partij BIJ1 maar de nationale politiek verliet in december 2023.
Steun voor een nieuwe website
We hebben uw hulp nodig voor een essentiële opfrissing van de website. Om die interactiever, sneller en gebruiksvriendelijker te maken hebben we 30.000 euro nodig. Elke bijdrage, groot of klein, helpt. Met uw donatie ondersteunt u onafhankelijke journalistiek die de verhalen blijft brengen die er echt toe doen. Laat uw hart spreken.
