Bron: Flickr
Open brief, Wereld, Samenleving, Politiek -

Een filosofische nieuwjaarsbrief: de derde term van de revolutie

Bij wijze van filosofische nieuwsjaarbrief denkt cultuurfilosoof Lieven De Cauter na over de slagzin van de Franse Revolutie, ook omdat het jaar 2018 een herdenkingsjaar van de geest van mei '68 wordt. Een voorpublicatie uit 'Van de grote woorden en de kleine dingen' (deel twee van 'Het boek der verbazing'), dat in april bij uitgeverij Epo verschijnt.

dinsdag 2 januari 2018 16:15
Spread the love

Op een dag, een paar jaar geleden intussen, dacht ik toevallig na over de betekenis van de drievoudige slagzin van de Franse Revolutie. Liberté, Egalité, Fraternité. Ik bleef eraan haperen om zo te zeggen. Waarom die broederlijkheid? Met vrijheid en gelijkheid was toch in wezen alles gezegd? Toch?

Maar algauw verscheen een heel dialectisch circus voor mijn geestesoog: vrijheid en gelijkheid zijn onverzoenbare tegenstellingen. Omdat vrijheid leidt tot ongelijkheid en omdat gelijkheid leidt tot onvrijheid, is er een bemiddelende term nodig, broederlijkheid. De broederlijkheid, wat wij nu solidariteit noemen, compenseert de ongelijkheid die door de vrijheid wordt geproduceerd. Solidariteit is herverdelende rechtvaardigheid. Polanji had gelijk: reciprociteit en redistributie vormen de levensader van elke samenleving. Wederkerigheid en herverdeling is om zo te zeggen de definitie van de samenleving. De derde term bleek dus de fundamentele term. De Synthese.



Bas-reliëf van een herder die een geit draagt, Berlijn, Neues Museum. Foto: Lieven De Cauter

Ik had er nooit bij stil gestaan dat ‘Vrijheid, Gelijkheid, Broederlijkheid’ een dialectische slogan was. Maar, zo simpel kon het toch niet zijn? Meneer denkt even vakkundig open deuren in te trappen? Ik dacht, voor ik op mijn bek ga: ‘effe Apeldoorn belle’. Maar bij navraag bij mensen die meer weten van politieke theorie en politieke filosofie dan ik, ging er ook geen lampje branden. Niemand kon mij een bron geven die deze dialectiek in de drie termen van de revolutie al eerder had aangestipt. Toch merkwaardig. Zelfs, voor zover ik weet, Hegel himself niet. En ook Wikipedia (English), dat een zeer interessante geschiedenis schetst van de slogan, vermeldt niets in die richting. Integendeel: oorsprong duister, varianten bij de vleet, en, zeker in het begin, was fraternité maar een aanhangsel, dat vaak door andere termen werd vervangen of gewoon weggelaten. Dus nooit en nergens was er van enig intern verband, laat staan van dialectiek, sprake.

Mijn verbazing werd nog groter toen in mijn gedachtegang algauw bleek dat de hele geschiedenis van de politiek van na de Franse Revolutie in die dialectiek is te vatten. Vrijheid is het kernwoord van de hele liberale verlichtingstraditie, de ontvoogding etc, gelijkheid is het kernwoord van de egalitaristische, communistische traditie. Links en rechts. En solidariteit het kernwoord van de derde stroming, die de extremen van liberalisme en communisme tracht te verzoenen (en daarom door beide partijen altijd gehaat is): het socialisme. ‘Reformisme’, of erger nog ‘sociaaldemocratie’ zijn in vele middens tot op heden scheldwoorden. Vindt u het ook niet wonderlijk dat zowat de hele politieke geschiedenis na de Franse revolutie vervat zit in een min of meer toevallige, anonieme slogan van tijdens de Franse Revolutie. Kind of weird, hun? Dus weer navraag gedaan. Ook daarvan niets te vinden. Niet bij mijn erudiete vrienden en ook niet in Wikipedia. Alweer merkwaardig toch. (Hoewel ik denk dat Tony Judd mij zou gelijk hebben gegeven.)

Dat ik dit nu pas, na al die jaren, uitschrijf, bewijst in zekere zin, dat ik het zelf niet geloofde. Dus ja? Dit is een laat-hegeliaanse illuminatie. Ik deel ze met u. Voor wat ze waard is. Om het jaar 2018, het herdenkingsjaar van ’68, goed in te zetten bijvoorbeeld. Maar, dialectiek of al-te-laat-scholastieke sofistiek, de enig mogelijke conclusio in deze kwestie luidt: solidariteit, dames en heren, de derde term van de slagzin van de Franse Revolutie, verdient het om in ere te worden gehouden. En nu weten we dus waarom: het is de synthese, de bemiddelende term, tussen de onverzoenbare tegenstelling tussen vrijheid en gelijkheid. Q.E.D.

En het is niet omdat ‘de derde weg’ neoliberaal bedrog was, dat we solidariteit tot uitgesloten derde mogen laten verworden, het is de kern van alle samen leven. Nu de wereld echt een dorp geworden is – the global village and all that –  zullen we broederlijkheid nodig hebben. Tonnen broederlijkheid. Badly needed. De oude term broederlijkheid werd juist vervangen om de religieuze, christelijke wortels van het begrip universeler te formuleren. In tijden van globalisering en klimaatverandering, van demografische explosie en migratie, van neoliberale hegemonie en militarisering, nationalistische identiteitspolitiek en fundamentalismen van alle kanten, en de combinatie van dat alles, is solidariteit onze enige hoop. Door onze nadruk op individualisme, ondernemerschap en consumentisme, en door de hele paranoia rond migratie, dreigen we juist die basiswaarde te vergeten. Jammer, want alleen de derde term van de revolutie kan ons redden.

take down
the paywall
steun ons nu!