Wat met het antisemitisme, de Cancel Culture, de relatie tussen onderzoek en maatschappelijk engagement? Waar moet het naartoe met de sociale wetenschappen? In de laatste hoofdstukken van zijn boek Racisme, antisémitisme, antiracisme. Apologie pour la recherche probeert de socioloog Michel Wieviorka aan te geven welke kant het uit moet…

Voor Wieviorka is het verkeerd het antisemitisme af te koppelen van het antiracisme, waar het een onderdeel van is. Naast de Holocaust studies bestaat er, ruimer opgezet, ook het studiegebied van de Genocide studies. Er is ook al onderzoek naar de relatie tussen racisme en antisemitisme, hoe die samengaan of in een spanningsverhouding staan. Maar de ontwikkelingen op dat gebied zijn ver verwijderd van de denkwereld van postkolonialisme, identiteitsdenken en intersectionalisme, en zeker van de extreme stellingnames daarbinnen.

Wat het maatschappelijk engagement betreft, dat kan gedegen studiewerk in de weg staan, of daarbuiten staan, maar het kan ook samengaan met degelijke wetenschap. Wieviorka noemt Kimberlé Crenshaw in de VS, juriste en militante spilfiguur van het intersectionalisme, als een voorbeeld van dat laatste. Maar juist zij waarschuwt voor de ontsporing: “Er is een vertekening (van het begrip intersectionaliteit) ontstaan. Het gaat niet om identiteitspolitiek (…) Het is geen machine om van witte mannen de nieuwe paria’s te maken.” Wieviorka verwijst ook met instemming naar de gewezen topvoetballer Lilian Thuram, die geen onderzoeker is, maar een interessante stem in het maatschappelijk debat: “(…) als hij het witte racisme bekritiseert, pleit hij helemaal niet voor een of andere oorlog tussen de rassen, een logica van breuk en genadeloze botsing, maar veeleer voor reflectie en dialoog.”

Over het algemeen vermijden de onderzoekers die in of rond de postkoloniale denkwereld te situeren zijn de meeste ontsporingen en zijn ze werkelijk met wetenschap bezig, vindt Wieviorka. Maar hij stipt daarbij ook aan dat het onderzoek naar ras als sociale constructie al bij al vrij schaars is in Frankrijk, en niet hoog gewaardeerd wordt – het zit in een niche.

De relatie tussen het publieke debat en het wetenschappelijke debat

De wetenschap verwijten dat ze maatschappelijke implicaties heeft, gëengageerd is, relaties onderhoudt met actiegroepen en sociale bewegingen – dat botst helemaal met het perspectief van waaruit Wieviorka werkt en met wat hij voorstaat. “Het voorbeeld van de zwarten uit de VS die als militanten het concept van systemisch racisme hebben aangebracht, voordat het wetenschappelijk onderzoek er ruim gebruik van ging maken, laat ons toe een essentieel punt te onderstrepen: de sociale wetenschappen hebben noodzakelijkerwijze een belangrijke band met het engagement. Die band vraagt om verheldering en om debat, maar de kwestie is onvermijdelijk.” Wetenschap als theorie om de theorie ziet Wieviorka niet zitten.

Wel is er een probleem met het klimaat waarbinnen de relatie tussen engagement en wetenschap zich situeert. In Frankrijk domineert het publieke debat het wetenschappelijke, en is er een sterke polarisatie tussen twee dominante denkwerelden: die van postkolonialisme, identiteitsdenken en intersectionalisme en de oppositie die daartegenaan mept: “als je niet aan de kant van deze denkwereld staat, kan je niet bestaan in het publieke debat tenzij door de strekkingen van zijn vijanden aan te hangen, doorgaans rechtsgericht of hyperrepublikeins, die allebei stellen dat ze opkomen tegen het racisme. Tussen deze denkwerelden is het heel moeilijk je stem te laten horen. Maar is het voor een onderzoeker op de eerste plaats de publieke opinie waar hij moet in tussenkomen, moet hij niet op de eerste plaats deelnemen aan het wetenschappelijk debat, en zelfs ertoe bijdragen het op te bouwen?”

“De moeilijkheid is hier dat het publieke debat het wetenschappelijke debat opslokt. Zo hebben de voorstanders van het republikeinse universalisme stellingnames zonder nuances over de ‘identity politics’ en de ontsporingen die ze eventueel veroorzaken, zoals bijvoorbeeld de mogelijke excessen van de ‘Cancel Culture’. De resultaten van het wetenschappelijk onderzoek hebben daarbij weinig gewicht. In plaats van een ruimte van wetenschappelijk debat waar de discussies argumenten vanuit een theoretische en empirische basis gebruiken, en waar de deelnemers elkaar lezen, naar elkaar luisteren, corresponderen, van gedachten wisselen op bijeenkomsten, congressen, seminaries, werkgroepen en onderzoeksgroepen binnen de wetenschappelijke organisaties en in academische tijdschriften, is het het publieke debat dat de meningsvorming voor zich opeist. Zo regeert het exces, de polemiek, de invective, soms ook het sectarisme, op basis van politieke berekeningen die niets oplossen.”

Wat nodig is, is voor Wieviorka de terugkeer naar het wetenschappelijk leven, met zijn debatten over theorieën, maar dat dan op mondiale schaal. De in Frankrijk vaak gehoorde xenofobe argumenten tegen bepaalde theorieën – dat ze Amerikaans of Angelsaksisch zijn – zijn aan hem niet besteed, internationale uitwisseling en beïnvloeding zijn vanzelfsprekend. Maar tegelijk beklemtoont hij dat theorieën of analyses niet zonder meer overgeplant kunnen worden van de ene nationale cultuur naar de andere. Dat is geen reden om ze af te wijzen, maar om goed te kijken waarin ze wortelen. De kwesties van de slavernij en van de immigratie spelen bijvoorbeeld een heel andere rol in de vorming van de Amerikaanse samenleving dan in die van de Franse. De geschiedschrijving, die vandaag heel belangrijk is in de sociale wetenschappen, en die verrijkt is door het perspectief van de getuigen en de slachtoffers van racisme, slavernij en genocide en hun nazaten, is een belangrijke factor in het doorbreken van ethnocentrisme en het voorkomen van verkeerde veralgemeningen vanuit westerse of regionale culturen. “Dit alles leidt ertoe recht te doen aan een belangrijk aspect van de postkoloniale studies: ze staan meer dan andere in veel opzichten open voor gedachten en denkrichtingen uit de landen van het Zuiden, ze bekommeren zich om de dekolonisatie van de kennis. Helaas al te vaak met te veel jargon en niet altijd genoeg bekommerd om concrete en empirische verankering.”

Cancel Culture

Even genuanceerd denkt Wieviorka over “wat soms aangeduid wordt als een Cancel Culture, die vraagt dat uit onze verbeeldingswereld en onze symboolwereld alles zou geweerd worden wat zou kunnen verwijzen naar racisme uit het verleden en wat dat racisme zou kunnen huldigen. Er kunnen excessen zitten in de voorstellen die opduiken, maar ook hier zou een sereen, gedocumenteerd, doordacht en beargumenteerd debat beter zijn dan een strijd zonder nuances waarin het begrip Cancel Culture al meteen alles en iedereen diskwalificeert waartegen het gebruikt wordt.” (Er zou een betere term dan het met rechtse ideologie beladen Cancel Culture moeten gehanteerd worden, vindt de auteur.)

Eigenlijk pleit Wieviorka voor een normale wetenschapsbeoefening en een normale relatie tussen wetenschap en publiek debat, en een vruchtbare samenwerking tussen wetenschappers en activisten. Maar daarvoor zijn, zo zegt hij afrondend, van de kant van de overheid vertrouwen in de wetenschap en erkenning van haar autonomie nodig en van de kant van de bestuurders van de wetenschappelijke instellingen de nodige ethische kwaliteiten om miserabele polemieken, neo-maccarthyisme, spreekverbod, sectarisme en geweld te vermijden…