Een Duitse studie analyseerde de berichtgeving in de periode van het uitbreken van de oorlog in Oekraïne op 24 februari tot en met 31 mei 2022. De belangrijkste mainstream media werden onderzocht: Bild, Der Spiegel, Die Zeit, Frankfurter Allgemeine Zeitung en Süddeutsche Zeitung voor de printmedia en voor televisie het nieuws van ARD, ZDF en RTL. In totaal ging het om bijna 4300 nieuwsitems.

Wat was de politieke strekking van de politici die hun mening konden brengen in deze media? 48% van hen was van de sociaal-democratische SPD, 23 % van de Groenen, 17 % van de christelijke CDU en CSU en iets meer dan de helft daarvan voor de liberale FDP. Politici van Die Linke en van de Alternative für Deutschland kwamen vrijwel niet aan bod. Een zeer ongelijke spreiding, die de regeringsmeerderheid veel ruimte geeft en de oppositie uiterst weinig.

Daar is in zekere mate een zakelijke reden voor: de regeringsmeerderheid bepaalt het beleid en komt met voorstellen en initiatieven, die de media uiteraard moeten weergeven en becommentariëren. Toch zou je in een democratie verwachten dat de kritiek en de standpunten van de oppositie behoorlijk ruimte krijgen – dat hoort toch bij het maatschappelijk debat?

Hoe zat het met het perspectief dat de nieuwitems aanboden? De Duitse visie werd vertolkt in 42% van de items, de Oekraïense in 28%, de visie van de buurstaten van Rusland met 20%. De Russische visie kwam maar aan 10%. De media lijken een partij in het conflict, geen neutrale waarnemers die alle gegevens van het dossier presenteren en het publiek alles aanreiken wat nodig is voor een eigen, gefundeerd oordeel.

Hoe werden de hoofdrolspelers in het Oekraïense conflict voorgesteld? Poetin werd in 96% van de nieuwsitems negatief voorgesteld, Zelenski in 67% positief en de Duitse minister van buitenlandse zaken Annalena Baerbock, een uitgesproken havik, zelfs in 68% positief.

Tendens: vechten, niet onderhandelen

Wie was de oorzaak van de oorlog? In 93% van de items was dat Rusland. De VS en de NATO werden maar in 4% van de items verantwoordelijk geacht voor de strijd en zijn escalatie. Militaire steun van het Westen? 74% van de bijdragen was het daarmee eens. Zware wapens leveren? 66%. Onderhandelen? In maar 43% van de items werd dat idee positief benaderd.

Globaal genomen ondersteunt het onderzochte materiaal sterk de regeringspolitiek, die ervan uitgaat dat het conflict moet worden opgelost door het verslaan van Rusland. Als er kritiek op de regering is, is die vooral gericht tegen bondskanselier Scholz aan wie een te aarzelende aanpak van de wapenleveringen aan Oekraïne verweten wordt.

Als je dat allemaal leest, kan je besluiten dat de mainstream media in Duitsland weinig met democratische besluitvorming te maken hebben, vooral een megafoon voor het regeringsbeleid zijn en een drukkingsgroep om dat radicaler en militanter te maken, en dat ze door tendentieuze berichtgeving falen in hun informatietaak. Er zijn, gelukkig maar, in Duitsland ook “alternatieve” media, maar die zijn juist niet mainstream en bereiken maar een minderheid van de bevolking.

Think thanks die geld krijgen van de wapenindustrie domineren het maatschappelijk debat over Oekraïne in de VS

Een andere benadering van de communicatie werd toegepast in een Amerikaanse studie over de invloed van de “think thanks”, organisaties die zich specialiseren in bepaalde kwesties en daarover publiceren, de overheid adviseren en in de media standpunten innemen. Zij vervullen een sleutelrol in de Amerikaanse politiek, want de mainstream media halen de “experten” van deze think thanks met graagte voor de camera en de microfoon of publiceren artikels en opiniestukken van hen.

Bovendien is er een wisselwerking tussen de politiek en de think thanks. De “experten” van die organisaties worden al eens uitgenodigd om voor het congres hun visie te geven, maar omgekeerd zijn er ook politici die een tijdje uitgerangeerd zijn en dan voor een think thank gaan werken, tot ze weer een baan in de politiek kunnen verwerven. De think thank is dan een wachtzaal op weg naar de volgende benoeming. Er zijn alleen daardoor al dus ook persoonlijke connecties tussen think thanks en politieke instellingen.

Een miljard dollar naar think thanks

De geldstroom naar de think thanks, afkomstig van de overheid, met name het ministerie van defensie, of van wapenproducenten is niet onbenullig. Het Brookings Instituut, dat als een top think thank geldt, komt aan 94 miljoen dollar jaarsteun. Er zijn natuurlijk ook organisaties met kleinere bedragen, maar dat cijfer toont wat er in de branche mogelijk is. Een  rapport over de totale geldstroom van de VS-regering en de wapenindustrie naar de “top think thanks” berekent dat het gaat om een miljard dollar.

In het onderzoek van het Quincy Institute ging het om de vraag welke “think thanks” in de mainstream media – concreet werd gekeken naar de New York Times, de Washington Post en het Wall Street Journal –  aan bod komen als het over de oorlog in Oekraïne gaat, en welke banden die hebben met het militair-industrieel complex? Een eerste probleem van het onderzoek was dat die think thanks niet verplicht zijn hun donors bekend te maken en dat een aantal van hen dat dan ook niet doen. Maar soms viel er via research toch wel wat te achterhalen.

Van de 27 think thanks waarvan de donors bekend waren of gevonden werden, waren er 21 die geld ontvingen van de defensiesector.  In de onderzochte media bleken juist die aan defensie gekoppelde think thanks het vaakst vertegenwoordigd als bron van informatie, en die zonder binding met het militair-industrieel complex veel minder. Een verhouding van zeven op een.

Is er een verschil tussen wat think thanks met bindingen aan het militair-industrieel complex verkondigen en wat die zonder bindingen vertellen? Dat is te verwachten en het wordt bevestigd door het onderzoek. Dat gebeurde in verschillende stappen. De publicaties van de think thanks werden op hun inhoud onderzocht. Het bleek dat de think thanks die geld ontvingen van de overheid of van “defensie”-bedrijven veel vaker een beleid verdedigden dat in het voordeel was van de wapenindustrie dan de bedrijven zonder dergelijke financiële steun.

In een volgende stap werd de inbreng van de think thanks in mainstream media inhoudelijk bekeken.  Niet alleen waren de think thanks met financiële steun van overheid en wapenindustrie dominant aanwezig, maar ze verdedigden ook sterk een beleid in het voordeel van de wapenindustrie. (Dus escalatie van de oorlog in Oekraïne, meer wapenleveringen…)

Geen transparantie, maar verdoken propaganda

De studie klaagt het gebrek aan transparantie aan. De mediaconsument wordt in veel gevallen niet ingelicht over de bindingen die de “deskundigen” op tv of radio of in de krant hebben, en de belangenconflicten die daardoor ontstaan. In plaats van zakelijke, objectieve informatie, met voor en tegen en met een waaier van standpunten krijg je zo verdoken propaganda voor het overheidsbeleid en de wapenindustrie.

Het Amerikaanse onderzoek is interessant omdat het onthult hoe de bevolking van de VS om de tuin geleid wordt en hoe de democratie wordt uitgehold. Maar het gaat natuurlijk niet om een louter Amerikaans probleem. Uit al verricht internationaal onderzoek citeert de Amerikaanse studie: “Acht van de tien top think thanks in de wereld geven aan dat ze geld ontvangen van de producenten van nucleaire wapens of van bedrijven die die onderhouden.”

De Duitse studie wordt samengevat en besproken in het eerder geciteerde boek van Christian Hardinghaus, Kriegspropaganda und Medienmanipulation, Europaverlag 2023, p. 201 e.v.. Voor de studie zelf, zie:

https://www.otto-brenner-stiftung.de/wissenschaftsportal/publikationen/titel/die-qualitaet-der-medienberichterstattung-ueber-den-ukraine-krieg/aktion/show/

De Amerikaanse studie: https://quincyinst.org/report/defense-contractor-funded-think-tanks-dominate-ukraine-debate/

De aangehaalde studie over internationale think thanks en hun relatie tot bedrijven met belangen in de nucleaire bewapening:

Kjolv Egeland and Benoit Pelopidas, “No such thing as a free donation?” Zie:

https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/00471178221140000