Ik zat rustig aan mijn loket te lezen in het station van Antwerpen-Centraal, toen een reiziger naar mij toekwam. “Goed boek, hé?” Ik kon hem alleen maar gelijk geven. Vrouwen, verzet en apartheid is zo een van die boeken waar je van de eerste pagina al kippenvel van krijgt. Er bestaan weinig boeken over hoe vrouwen in verzet gaan voor hun idealen. Het nieuwe boek van EPO, laat vrouwen aan het woord die, dankzij hun moed en strijd, Zuid-Afrika hebben bevrijd.
Als ik aan Zuid-Afrika of de ANC (African National Congres) denk, dan denk ik vooral aan Nelson Mandela. Hij was de man die een einde had gemaakt aan de apartheid. Totdat ik dit boek las. Apartheid was een repressief systeem van rassensegregatie tussen witte mensen, mensen van kleur en zwarte mensen in Zuid-Afrika, dat bijna 50 jaar lang heeft geduurd. Toen Nelson en de andere mannelijke leiders van het ANC in de gevangenis belandden, waren het de vrouwen die de leiding van de strijd op zich namen. Terwijl ze voor hun kleine kinderen zorgden en gingen werken, namen zij zonder aarzelen de door de mannen achtergelaten politieke taken op zich. Het activisme van vrouwen in de strijd tegen de apartheid was van cruciaal belang. In dat proces namen ze afstand van hun traditionele moederrol. Ze kenden de gevaren van hun activisme, maar dat hield ze niet tegen om een actieve bijdrage te leveren aan de val van het systeem. “Ik heb het niet gedaan om beroemd te worden. […] Dat heb ik allemaal opgeofferd voor mijn kinderen. Ik vind niet dat ik iets speciaals heb gedaan. Ik heb het niet gedaan uit eigenbelang. Ik deed het voor mijn land.”, zegt Nondwe Mankahla, een van de 7 vrouwen van het proces van 22.
Een systeem dat zichzelf niet kan verantwoorden, heeft geweld nodig om te blijven bestaan. Dat was niet anders in het apartheidsregime. Door het groeiende, georganiseerde verzet van de bevolking, stond het systeem te beven op zijn fundamenten. Het ANC wordt steeds groter, vrouwengroepen worden opgericht en er breken steeds meer opstanden uit. De staat beslist dan om in 1969, 22 prominente activisten, zoals Winnie Mandela, die op dat moment de strijd leidde, en minder prominente activisten, op te pakken. Ze wilden een voorbeeld stellen voor alle activisten: wij dulden geen verzet. 7 vrouwen maken deel uit van “de 22”. Het is in het licht van dit proces dat de auteur van het boek in gesprek gaat met de 4 vrouwen die vandaag nog leven. Rita Ndzanga, Nondwe Mankahla, Joyce Sikhakhane en Shanthie Naidoo. Het proces heeft destijds wereldwijd aandacht gekregen, waardoor de ware, gewelddadige, aard van het apartheidsregime aan het licht kwam. Het proces heeft op die manier mee de weg naar “democratie” geplaveid en de ontmanteling van het systeem in gang gezet.
In het boek getuigen de vrouwen hoe ze midden in de nacht worden weggerukt bij hun kinderen, zonder afscheid te mogen nemen. Ze worden op onvoorstelbare manieren gemarteld, zoals urenlang op een baksteen blijven staan, zonder te mogen rusten, tot ze op de bakstenen vielen. Winnie moest zo eens vijf dagen aan een stuk op die bakstenen blijven staan. Ze werden eenzaam opgesloten zonder te weten voor hoelang. Veel vrouwen getuigen dat de eenzame opsluiting veel erger was dan de slagen en het bedorven voedsel. Hun kinderen worden als onderpand gebruikt, om ze toch maar te laten getuigen. “We geven je een kans om jezelf en je meisjes te helpen.”, zei een van de ondervragers tegen Winnie Mandela. Ze werd weggerukt bij haar kinderen en wist al maanden niets over hoe het met ze ging. Heel hun verblijf in de gevangenis was er op gericht om hun wil te breken. Het apartheidsregime maakte misbruik van het feit dat ze vrouwen waren. Hun gender werd als wapen tegen hun gebruikt. Joyce getuigt hoe Swanepoel, de leider van de hele operatie, haar op een dag tijdens het verhoor bedreigde: “Ik weet hoe pijnlijk het is om een vrouw te breken en dat ga ik met jou doen.” Hun getuigenissen tonen aan hoe meedogenloos en hardnekkig de tegenstander is naar vrouwen toe. Toch hebben ze geweigerd in te gaan op de eisen van het regime en hun kameraden te verraden. Ze geloofden in de juistheid van hun verzet en van de strijd.
Na hun bevrijding gingen deze vrouwen zonder te aarzelen weer aan het werk om hun land te bevrijden. Rita Ndzanga richtte vrouwengroepen op, bouwde de beweging uit door nieuwe leden te werven en was actief in de vakbond, ondanks een banning order. Ze mocht haar huis dus niet uit en andere activisten ontmoeten. Shanthie Naidoo bouwde, vanuit haar ballingschap in Groot-Brittannië, de internationale beweging uit, die druk legde op het apartheidsregime. De strijd werd de motor van hun bestaan. Het is dankzij het verzet van die vrouwen, op grote en op kleine schaal, dat Zuid-Afrika zich heeft kunnen bevrijden van het juk van het apartheidsregime. Vaak ten koste van levenslange trauma’s. Het maakt deel uit van de erfenis van Zuid-Afrika. De vrouwen vertellen hoe ze nooit in therapie gegaan zijn, na meer dan een jaar gemarteld te zijn en daar vandaag de dag nog steeds onder lijden. Het is heel bijzonder hoe verschillend die vrouwen daarop reageren.”Je moet voorkomen dat je herinneringen je gaan overheersen, want dan word je kwaad. […] Ik merk dat ik de herinneringen moet aanvaarden. Er zijn veel mensen die hun verstand hebben verloren …”, getuigt Joyce Sikhakhane. Het is bekend dat veel politieke activisten na hun verblijf in de gevangenis zelfmoord pleegden.
Ook Winnie Mandela kampte met trauma’s na haar eenzame opsluiting. Wat ik al gehoord had over Winnie, waren vooral corruptieschandalen. Voor mij was ze niet echt een verzetsheldin. In dit boek krijgt Winnie eerherstel. Terwijl haar man steeds als held wordt afgebeeld, wordt Winnie door de media consequent afgebeeld als corrupte dronkaard. Maar zij was een van de leiders van het verzet en heeft duizenden vrouwen en mannen geïnspireerd en georganiseerd in de bevrijdingsbeweging van Zuid-Afrika. Het is dankzij Winnie en haar vele opofferingen voor de strijd dat Zuid-Afrika vandaag bevrijd is van het tirannieke apartheidsregime. Daarom werd zij veel harder aangepakt door de media. Haar demoniseren en haar trauma’s misbruiken stond gelijk aan de bevrijdingsbeweging neerhalen. Winnie Mandela is een verzetsheldin, dat maakt de auteur ons duidelijk.
Daar kunnen wij als vrouwen, die vandaag in actie komen tegen een onrechtvaardig systeem, veel van leren. Deze vrouwen leren ons hoe meedogenloos en hardnekkig de tegenstander kan zijn en dat we die niet moeten onderschatten. Ze leren ons dat verzet, op kleine en op grote schaal, belangrijk is als we de wereld willen veranderen. Ze leren ons vooral dat vrouwen van cruciaal belang zijn om een systeem omver te werpen. Bedankt EPO om dit boek uit te brengen. We hebben zo’n boeken meer nodig.
Iman Ben Madhkour is commercieel bediende bij de NMBS.
Shanthini Naidoo (red.) Vrouwen, verzet en apartheid, EPO Uitgeverij, 2021, 240p. 9789462673090
