Nu al vijftien edities lang focust het Leuvense DOCVILLE festival op documentaires, een filmcategorie die (bijna) uitsluitend met realiteitsbeelden een filmisch betoog opbouwt. De geschiedenis van de documentaire is zo oud als die van film, de eerste ‘bewegende beelden’ zoals L’arrivée d’un train à La Ciotat van de gebroeders Lumière waren immers per definitie documentairebeelden, en het genre blijft zich constant vernieuwen. Documentairemakers groeiden uit tot de “tribal storytellers” van vandaag. Het zijn filmmakers die een spanningsveld creëren tussen kunst en realiteit en daarbij de grenzen tussen het persoonlijke en het collectieve, tussen fictie en non-fictie, doen vervagen.

De pers in beeld

De documentaire blijft een blikopener die ons via het oog van de creatieve en geëngageerde cineast naar de wereld (lees: naar feiten én fictie) laat kijken. Ook dit jaar weer zette dit de organisatoren van het Leuvense documentaire-feest DOCVILLE aan om interessante filmmakers én thema’s te distilleren uit het rijke actuele aanbod.

Zo worden in de sectie ‘Press under Pressure’ zes spraakmakende documentaires vertoond die focussen op onderzoeksjournalistiek, de strijd voor vrije meningsuiting en het fenomeen ‘fake news‘. Van het uitspitten van geheimen tot het opdissen van leugens, van een zoektocht naar de waarheid tot het manipuleren van berichtgeving, van een race tegen de klok tot een langzaam proces.

In On Air (Manno Lanssens) volgen we RPA, de populairste niet-openbare radio van Burundi die in 2015 staatsvijand nummer 1 wordt wanneer de zender niet enkel schandalen aan het licht brengt maar ook serieuze vraagtekens plaatst bij de poging van president Pierre Nkurunziza om de wet te omzeilen en een derde ambtstermijn af te dwingen. We zien hoe onderzoeksjournalist en radiomanager Bob Rugurika onder druk wordt gezet (arrestatie, dreigementen, …) maar vooral ook hoe sterk de impact van de zender met als slogan “la voix des sans voix” is op de bevolking en de protestbeweging.

Rugurika moet onderduiken en Nkurunziza haalt zijn slag thuis maar toch besluit regisseur Manno Lanssens: “Bobs strijd was niet vruchteloos geweest, Bob heeft het volk de moed gegeven om op te staan en zijn stem hoorbaar te maken. Een stem die gewelddadig verstikt werd maar niet zwijgzaam zal blijven. Nu begrijp ik dat dictators banger zijn van woorden dan van wapens, zeker van woorden die ze niet kunnen controleren. Woorden die iedereen kan gebruiken, woorden verspreid door onzichtbare geluidsgolven die een natie kunnen inspireren.”

Het laatste woord in het puike, verfrissende On Air is aan de (uiteindelijk naar het buitenland gevluchte) journalist zelf: “Het opzet van de radio bij zijn oprichting was een stem te geven aan zij die geen stem hadden. Het hoofddoel is de leiders te sensibiliseren voor het idee dat ze hun burgers moeten respecteren en de burgers te overtuigen dat ze de wetten en instellingen van het land moeten respecteren.”

Onderzoeksjournalistiek

‘Press under Pressure’ toont ook het werk van documentairemakers die op onderzoek trekken. In Cold Case Hammarskjöld ontrafelt Mads Brügger samen met privé detective Göran Bjorkdahl een ‘onopgeloste zaak’, het complot dat anno 1961 leidde tot de dood van VN-secretaris-generaal Dag Hammarskjöld in de Congolese provincie Katanga. Hun speurtocht leidt hen naar een misdaad die veel gruwelijker is dan de moord op een VN-secretaris.

Met een Belgische ‘Lone Ranger’ huurling-piloot in een glansrol, schimmige organisaties, inlichtingendiensten en belangengroepen als onderstroom en bizarre details (een speelkaart die te zien is in een foto van de dode diplomaat en niet is opgenomen in het autopsie verslag) die de samenzwering nog intrigerender en ingewikkelder maken. Wanneer een van de onderzoekers verzucht “het verhaal van de secretaris-generaal interesseert alleen oude mensen” reageert de ander “hopelijk brengt deze film hier verandering in.”

En dat doet het fascinerende Cold Case Hammarskjöld zeker. Met, ondanks de gruwel die wordt blootgelegd, ook een flinke dosis humor. Zo hamert Brügger erop dat de slechterik in dit verhaal (in tegenstelling tot in films) in het wit gekleed is. En met tropenhelm gaat het olijke duo graven naar het vliegtuigwrak nabij het vliegveld waar het vliegtuig neerstortte. De term ‘psychopaat’ valt, maar wanneer ‘plannen voor staatsgrepen in verschillende Afrikaanse landen’ vermeld worden en gehint wordt naar aids als wapen in een racistische strijd, is het duidelijk dat er meer speelt dan gekkenwerk. Een film die aanzet tot nadenken.

The Kleptocrats van Sam Hobkinson en Havana Marking onthult hoe een topfinancier 3,5 miljard dollar verduisterde van ‘1MDB’, een Maleisisch fonds in handen van de Minister van Financiën, en traceert het geldspoor dat ironisch genoeg liep langs de financiering van Martin Scorsese’s film The Wolf of Wall Street.

Alex Winter (Deep Web) spit dan weer The Panama Papers uit en geeft aan hoe journalisten over de hele wereld een jaar lang in het geheim werkten aan een publicatie die de fraude en belastingontduiking van prominente figuren aantoonde. Volgens regisseur Winter is het geen “call to action movie“, maar “wanneer je bestolen wordt mag je het weten en kan je er iets aan doen. Dit is een film over inkomen en ongelijkheid. Het is een film die zegt dat wanneer je stelt dat de rijken er altijd weg mee zullen geraken, je eigenlijk de heersende propaganda overneemt. Terwijl het gaat om een criminele activiteit, iets dat heel onethisch is.”

Een terugblik helpt om onderzoeksjournalistiek in perspectief te plaatsen. De gereputeerde documentairemaker Charles Ferguson (No End in Sight, Inside Job) belicht in de documentaire Watergate het schandaal dat president Nixon tot aftreden verplichtte. Met archiefmateriaal, actuele interviews en de beruchte Nixon tapes wordt het verhaal van dit kantelpunt in de hedendaagse geschiedenis verteld. Een verhaal met de nodige spanning, een portie drama en een vette knipoog naar de huidige situatie in het Witte Huis.

Het door Alexis Bloom geregisseerde uiterst actuele Divide and Conquer: The Story of Roger Ailes sluit haast naadloos aan bij de ‘flashback’ van Ferguson. Roger Ailes, twintig jaar lang het hoofd van Fox News, heeft immers even weinig last van morele scrupules als ‘Tricky Dicky’ Nixon. Met sensatienieuws, polarisering en fake news trachten Ailes en het ultraconservatieve Fox News Amerika de rechtse koers te laten varen die reeds Nixons natte droom was. Het is geen toeval dat Ailes ooit media raadgever was van … Nixon. En recenter van Donald Trump.  

Dwarsdoorsnede van het documentair landschap

Traditioneel vertoont DOCVILLE ook de tien meest markante Belgische documentaires van het afgelopen jaar. Daarbij onder meer onze favorieten Inclusief van Ellen Vermeulen (over inclusief onderwijs), Bains Publics van Kita Bauchet (over het zwembad in de Brusselse Marollen), Harry Gruyaert: Photographer van Gerrit Messiaen, Sakawa van Ben Asamoah (over internetfraude) en When Arabs Danced van Jawad Rhalid (over de impact van fundamentalisme).

Maar verdeeld over een pak secties (Weten & Geweten, Young Docs, Love Actually, Out of the Box, …) worden op dit festival vooral ook een indrukwekkend aantal straffe documentaires vertoond. Films die een dwarsdoorsnede bieden van het huidige documentaire landschap. Heel subjectief selecteren we daaruit markant, creatief werk.

Vooreerst twee documentaires die focussen op beide wereldoorlogen. The Lord of the Rings regisseur Peter Jackson brengt in They Shall Not Grow Old via digitale technieken (ingekleurde) documentaire-beelden van WO I tot leven waardoor we een andere kijk krijgen op slachtpartijen en het dagelijkse leven in de loopgraven. WO II staat centraal in Night Will Fall, een documentaire samengesteld uit filmbeelden gemaakt door de geallieerden op het moment dat ze de Duitse concentratiekampen gingen bevrijden. Alfred Hitchcock ging ermee aan de slag, maar de huiveringwekkende kracht van de beelden en veranderende geopolitieke omstandigheden (begin van de Koude Oorlog) zorgde ervoor dat het project onafgewerkt bleef. Tot André Singer het heft in handen nam en deze essentiële documentaire afwerkte.

Deze André Singer is ‘Artist in Focus’ en er worden dan ook nog twee andere documentaires van hem vertoond. Where The Wind Blew gaat in op de wapenwedloop tijdens de Koude Oorlog en brengt vooral vergeten slachtoffers in beeld: mensen die leefden in gebieden waar stiekem nucleaire testen werden gehouden.

Voor Meeting Gorbachev filmde hij de gesprekken tussen Werner Herzog (aan wiens films hij vaak meewerkte) en voormalig Sovjet president Michail Gorbatsjov tijdens drie gesprekken in een periode van zes maanden. De film draagt echter overduidelijk de stempel van de regisseur van Auguire, the wrath of God, FItzcarraldo en Grizzly Man. Herzog is een groot bewonderaar van Gorbatsjov (die hij ziet als “een van de grootste leiders van de 20ste eeuw”) en hij steekt die bewondering niet onder stoelen of banken (“Ik hou van u”, herhaalt Herzog).

Het zet hem aan om van Gorbatsjov een personage te maken dat weggelopen lijkt uit een Herzog-film: een outsider, een gekke dromer die een utopie nastreeft. “Is Gorbatsjov eigenlijk geen tragische figuur?” vraagt Herzog aan een Duitse gesprekspartner, “iemand die niet heeft kunnen genieten van wat hij wou bereiken?” Voor een kritische analyse van het stalinisme, de verdiensten van Gorbatsjov en de gevolgen van de Duitse hereniging moet je niet bij Herzog zijn. Maar voor het vermenselijken van iconische figuren wèl. Meeting Gorbachev schetst een mooi, menselijk portret van een belangrijk politiek leider en toont vooral zijn idealistische en warme kant. Inclusief een liefdesverhaal want zijn liefde voor echtgenote Raisa wordt aangrijpend weergegeven.

Documentaire blikvangers

Vijf jaar na de spectaculaire natuurdocumentaire De Nieuwe Wildernis, waar hij zijn camera’s richtte op een weinig gekend natuurgebied vlak bij Amsterdam, werkt Mark Verkerk met De Wilde Stad aan zijn reputatie van opvolger van Bert Haanstra. Een visueel fraaie en speelse documentaire over het ongetemde dierenrijk in de urban jungle Amsterdam.

Tom Donahue illustreert met This Changes Everything hoe genderongelijkheid verankerd is in de filmindustrie. Toch was het niet altijd een mannenwereld want in de periode van de stille film waren heel veel regisseurs vrouwen. Prominente filmvrouwen zoals Meryl Streep, Natalie Portman, Geena Davis, Julie Dash en Gilian Anderson laten hun licht schijnen over deze problematiek. Verschillende aspecten komen aan bod: de male gaze en het beeld van de vrouw in Hollywood cinema, het beperkt aantal interessante vrouwenrollen voor actrices, het glazen plafond in de filmindustrie en het schrijnend tekort aan vrouwelijke filmmakers, hoe vernieuwende films zoals Thelma and Louise wel cultfilms worden maar geen trendsetters, hoe afwijkende films zoals Daughters of the Dust van Julie Dash in het verdomhoekje belanden, …

De fly-on-the-wall documentaire The Brink van Alison Klayman volgt de omstreden Trump-adviseur Steve Bannon in zijn extreem-rechtse missie door de VS en Europa terwijl RBG (Julie Cohen, Betsy West) net focust op een tegenstander van de Amerikaanse president: Ruth Bader Ginsburg (bijnaam: Notorious RBG), de opperrechter aan het Amerikaanse hooggerechtshof die na zestig jaar juridische strijd voor vrouwenrechten en tegen discriminatie op haar 85ste weerwerk geeft aan Trump.

Over strijd gesproken: de strijd tegen illegale ivoorhandel staat centraal in When Lambs become Lions van Jon Kosbe terwijl Nanni Moretti in Santiago, Italy toont hoe de Italiaanse ambassade in Chili tijdens de staatsgreep van Pinochet in 1973 de kant van de vervolgde Chilenen koos. Een gevecht van een andere orde komt aan bod in Maiden waar Alex Holmes toont hoezeer een volledig vrouwelijke zeilploeg met vooroordelen en seksisme te maken kreeg toen die eind jaren tachtig deelnam aan een race rond de wereld.

Nog het vermelden waard: The Border Fence van Nikolaus Geyrhalter (over het hek waarmee Oostenrijk de Balkanroute wou afsluiten voor vluchtelingen), Take Light van Shasha Nakhai (over hoe in olieproducent Nigeria een groot deel van de bevolking afgesloten blijft van elektriciteit), The Truth About Killer Robots van Maxim Pozdorovkin (over de gevaren van artificiële intelligentie) en The Corporate Coup d’état van Fred Peabody (over de onverzoenbaarheid van democratie en onbeteugelde economische groei).

In ieder geval, zoveel is duidelijk: liefhebbers van documentaires komen meer dan aan hun trekken tijdens dit kort maar krachtig festival. Correctie, dit heerlijk filmfeest! DOCVILLE is en blijft een te koesteren filmgebeuren.

DOCVILLE 2019 loopt van 27 maart tot 4 april in de Leuvense binnenstad: ZED-Vesalius, Andreas Vesaliusstraat 9c & STUK Kunstencentrum, Naamsestraat 96. Programma, informatie en ticketverkoop op www.docville.be