Woensdag 21 maart was het al de hele dag erg onrustig in de Malinese hoofdstad Bamako. Burgers werden door muitende militairen lastig gevallen en volgens getuigen waren er constant geweerschoten te horen tussen muitende soldaten en militairen die de regering trouw bleven. Tegen de avond begonnen groepen muitende soldaten zich te verzamelen rond het presidentieel paleis Koulouba. Na zware gevechten werd het paleis grotendeels in brand gestoken en ingenomen door de opstandelingen.

Rond vier uur in de ochtend verklaarde een anonieme soldaat aan het Franse persagentschap AFP: “We hebben de controle over het presidentieel paleis overgenomen en minister van Buitenlandse Zaken Soumeylou Boubèye Maïga en zijn collega Kafougouna Koné van Landadministratie gevangen genomen”. Onafhankelijke bronnen konden dit niet bevestigen.

Lot van president Amadou Toumani Touré onduidelijk

Over het lot van president Amadou Toumani Touré (kortweg ATT genoemd), zelf een oud-militair, maar die in 2002 en 2007 via democratische en vrije verkiezingen aan de macht kwam, was in de loop van donderdag nog geen duidelijkheid. Hij en zijn nauwste medewerkers zouden zich niet meer in het paleis hebben bevonden toen de muiterij woensdag uitbrak. Zij zouden door leden van de presidentiële wacht in veiligheid zijn gebracht.

De Franse minister van Buitenlandse Zaken, Alain Juppé, verklaarde donderdagmorgen dat de president zich zeker niet in de Franse ambassade bevond, zoals sommige geruchten beweerden. Mali is een oud-kolonie van Frankrijk. De laatste tijd waren de verhoudingen met Bamako veeleer gespannen omdat de Malinese regering vreesde dat Frankrijk een ‘deal’ zou sluiten met de Toeareg-rebellen van de MNLA.

Informatie over wat er precies gebeurt in Bamako is moeilijk te controleren. De militaire junta, het Comité national pour le redressement de la démocratie et la restauration de l’Etat (CNRDRE), die de macht heeft overgenomen, heeft meteen alle grenzen gesloten en de nationale radio- en televisieomroep ORTM in de loop van donderdag uit de ether gehaald. Nieuwsbulletins waren eerder al vervangen door traditionele muziek. Overal patrouilleren soldaten en is geweervuur te horen.

“Het leger heeft een einde gemaakt aan het incompetente regime”

In een boodschap die rond zes uur donderdagmorgen werd uitgezonden, verklaarde luitenant Amadou Konaré, woordvoerder van de muitende CNRDRE, dat “het leger een einde had gemaakt aan het incompetente regime” en dat “alle democratische staatsinstellingen en de grondwet met onmiddellijke ingang werden opgeschort”. Het leger zou het niet langer kunnen aanzien hoe de president de Toeareg-rebellie aanpakte. Integendeel, volgens de muiters is een hard optreden tegen het ‘terrorisme’ noodzakelijk. En het leger moest daartoe extra middelen krijgen, die het nu ontbeerde.

Daarna nam juntaleider kapitein Amadou Haya Sanogo zelf het woord en zei dat de avondklok voor onbepaalde tijd is afgekondigd. Hij zei dat de macht opnieuw zou worden overgedragen aan verkozen burgers als de tijd daartoe rijp is en dat er “een regering van nationale eenheid zou komen om het land te redden van het ‘terrorisme”.

De directe aanleiding voor de muiterij was blijkbaar het bezoek dat minister van Defensie en Oud-strijders, generaal Sadio Gassama, woensdagmorgen bracht aan het garnizoen van de stad Kati, 15 km ten westen van Bamako. Het bezoek was precies bedoeld om de plooien glad te strijken en extra middelen te beloven voor het leger na eerdere kritische geluiden over de aanpak van de Toeareg-rebellie.

Maar het bezoek draaide slecht uit, de minister werd met stenen bekogeld en moest zich ijlings uit de voeten maken. De muiters begonnen daarna al schietend hun ongenoegen te uiten op straat met wapens die ze uit geplunderde depots haalden. Daarop trokken ze naar de hoofdstad. Op spandoeken droegen ze de tekst mee: “Nous en avons marre de la situation dans le nord du pays”.

Rond 18 uur woensdagavond zou de opstand zijn overgeslagen naar het noorden. In Gao, waar het militair commandocentrum is gevestigd dat de strijd tegen de Toeareg-rebellen leidt, werden officieren overmeesterd door muitende soldaten die in het wildeweg begonnen te schieten.

Negatieve reacties op de coup

De eerste reacties op de staatsgreep in wat tot voor kort een van de meest stabiele en democratisch bestuurde landen van Afrika was, waren uitgesproken negatief. VN-secretaris-generaal Ban Ki-moon zei dat alleen via democratische weg meningsverschillen kunnen worden opgelost. Jean Ping, commissievoorzitter van de Afrikaanse Unie, verklaarde zich “uiterst bezorgd over de weg die bepaalde elementen uit het leger hadden verkozen”. Hij riep op tot kalmte. Dat deed ook de Franse minister van Buitenlandse Zaken Juppé in een interview op Europe 1. Hij drong erop aan dat de geplande verkiezingen toch zouden plaatsvinden. Alle samenwerking met Mali wordt opgeschort.

De scherpste veroordeling kwam evenwel van het secretariaat van ECOWAS, het regionaal samenwerkingsverband van de staten van West-Afrika. Mali was altijd een belangrijke speler in ECOWAS, ook bij het zoeken naar diplomatieke oplossingen in andere landen van de regio, zoals de burgeroorlog in Ivoorkust of de legerrebellie in Burkina Faso van vorig jaar. ECOWAS waarschuwde de opstandige militairen in Bamako dat ze niet moesten rekenen op enige erkenning als ze de democratische grondbeginselen zo grof met voeten traden. Ook de Organisatie voor Islamitische Samenwerking was scherp in haar veroordeling van de militaire coup.

Kritiek op aanpak van de Toeareg-opstand leidt tot staatsgreep leger

Mali wordt al sinds half januari geconfronteerd met een gewapende opstand van de MNLA (Mouvement national de libération de l’Azawad), een beweging van Toearegs die een eigen Azawad-staat willen oprichten in het noordoosten van het land. De te ‘softe’ aanpak van die opstand door de Malinese regering kreeg onder meer veel kritiek in sommige legerkringen. Zij verweten de president niet hard genoeg te willen optreden tegen de Toeareg-rebellie en vooral te kiezen voor conflictoplossing via dialoog.

Ook waren er klachten van militairen die beweerden over onvoldoende militair materieel te kunnen beschikken om de opstand neer te slaan. Er vielen bij gevechten al enkele tientallen doden en 200.000 mensen sloegen op de vlucht.

Onder jonge rekruten die naar het woestijnachtige noorden werden gestuurd, was er ook heel weinig animo om te strijden. Velen deserteerden en keerden naar huis in het zuiden terug. Sommige Toeareg-rebellen, oud-soldaten van het Libische leger van kolonel Khaddafi, konden over zware oorlogswapens beschikken die ze hadden meegebracht bij hun vlucht uit Libië na de val van Khaddafi in oktober vorig jaar. In de chaos in Libië hadden ze munitiedepots kunnen plunderen en de wapens als buit meenemen.

Samenwerking tussen Toearegs en salafisten tegen de regering in Bamako

Bovendien kon de nieuwe Toeareg-rebellie van de MNLA rekenen op de steun van de salafistische rebellengroep Ansar dine, onder leiding van Iyad ag Ghali, een Toeareg-leider die bij eerdere opstanden in 1991 en 2006 betrokken was. Hij zou over niet meer dan 300 manschappen beschikken, maar kunnen rekenen op steun van de schimmige Al-Qaeda in de Islamitische Maghreb (AQMI) in Algerije.

Op maandag 19 maart liet Ansar dine nog een boodschap verspreiden waarin de beweging beweert heel het noordoosten van Mali onder controle te hebben. “De strijders van God hebben de controle overgenomen van l’Adar des Iforas, Tinzawaten, Tessalit en Aguelhok en we bereiden nieuwe overwinningen voor. Iedereen die het niet met ons eens is, zal het gebied moeten verlaten”, klonk het in de boodschap. Hoewel Ansar dine geen aanspraak maakt op een onafhankelijk territorium voor de Toearegs, werkt de groep wel samen met de MNLA tegen de gemeenschappelijke vijand: de regering in Bamako. De MNLA verwerpt evenwel de invoering van de sharia.

Bamako onder vuur en volkswoede tegen Toearegs

In Bamako was er begin februari zelfs een betoging van soldatenvrouwen die het ontslag van de ‘onbekwame’ president eisten. Bamako werd eind januari opgeschrikt door een directe aanval van de MNLA-rebellen; de eerste keer dat de hoofdstad en andere steden ten westen van Bamako onder vuur kwamen te liggen. Als gevolg daarvan kwam er zelfs een populistisch geïnspireerde volkswoede die zich tegen Toeareg-burgers keerde die vaak al sinds decennia in de hoofdstad woonden en niets met de opstand te maken hebben. President Touré had die aanvallen scherp veroordeeld en herhaaldelijk opgeroepen tot kalmte. 

Op 29 april 2012 zou normaal de eerste ronde van de Malinese presidentsverkiezingen plaatsvinden, waarbij ATT geen kandidaat meer zou zijn. Hij heeft er twee ambtstermijnen van telkens vijf jaar opzitten en was dus grondwettelijk niet meer herverkiesbaar. De president wilde van geen uitstel van de geplande verkiezingen weten, ondanks de gespannen toestand in het land en de druk van de legerleiding om dat wel te doen.

Volgens sommige analisten in de Malinese hoofdstad zouden ontevreden hogere officieren daarom besloten hebben om een coup te plegen. Die gebeurde precies 21 jaar na de succesvolle studentenopstand van 1991 die een einde maakte aan de dictatuur.

22 maart 1991 – 22 maart 2012: einde van de democratie?

De studentenopstand van 22 maart 1991 leidde tot de val van generaal Moussa Traoré, die het land sinds 1968 met ijzeren hand had geleid. Na jaren van militaire dictatuur, corruptie en economische neergang onder zijn éénpartijregime, was Mali een van de eerste landen in Afrika die begin jaren negentig een overgang kende naar democratie onder druk van bewuste burgers en middenveldorganisaties. Sinds twintig jaar heeft de democratie in Mali wortel kunnen schieten, het land werd zelfs vaak als voorbeeld gesteld. Economisch bleef het wel erg arm en afhankelijk van buitenlandse ontwikkelingshulp.

De laatste jaren was Mali een belangrijke ontvanger van militaire steun van de VS in het kader van de ‘strijd tegen de terreur’ in het westen van Afrika en de Sahara in het bijzonder. Met het operationeel worden van Africom, het militair commando van het Amerikaanse leger in Afrika, kon het Malinese regeringsleger ook rekenen op speciale trainingen door Amerikaanse adviseurs en levering van legervoertuigen en uitrustingen voor oorlogsvoering in de woestijn.

Het was een publiek geheim in Mali dat de legerleiding een veel hardere aanpak van de Toeareg-opstand en de al dan niet reële ‘terreurdreiging’ door AQMI voorstond dan de president. Die confrontatie heeft nu dus blijkbaar geleid tot een staatsgreep in een van de meest democratische bestuurde landen van Afrika. 

Bijkomende bronnen:

Coup d’État au Mali: la France demande des élections “au plus vite”
http://www.jeuneafrique.com/Article/ARTJAWEB20120322093154/france-mali-aqmi-rebellion-touareguecoup-d-tat-au-mali-la-france-demande-des-elections-au-plus-vite.html

Mali: les mutins disent contrôler la présidence et avoir arrêté des ministres
http://www.jeuneafrique.com/actu/20120322T041622Z20120322T041619Z/mali-les-mutins-disent-controler-la-presidence-et-avoir-arrete-des-ministres.html

Mali: mutineries de militaires à Bamako et Gao, situation confuse
http://www.jeuneafrique.com/Article/ARTJAWEB20120321161741/mali-rebellion-touaregue-mutinerie-katimali-mutineries-de-militaires-a-bamako-et-gao.html

Le groupe salafiste Ansar dine affirme contrôler le nord-est du Mali
http://www.jeuneafrique.com/Article/ARTJAWEB20120320153307/mali-att-djihad-rebellion-touareguele-groupe-salafiste-ansar-dine-affirme-controler-le-nord-est-du-mali.html

Rébellion touarègue: l’armée malienne dans la tourmente
http://www.jeuneafrique.com/Article/ARTJAWEB20120320090230/mali-rebellion-touaregue-combat-tessalitrebellion-touaregue-l-armee-malienne-dans-la-tourmente.html

Confusion à Bamako après une mutinerie
http://www.lemonde.fr/afrique/article/2012/03/21/mali-mutinerie-de-militaires-a-bamako_1673568_3212.html

Mali – Le malaise dans l’armée à l’origine du coup d’Etat
http://www.slateafrique.com/84465/mali-le-malaise-armee-origine-du-coup-etat

Mali/Juppé:”Nous condamnons ce coup d’état” Par Europe1.fr
http://www.europe1.fr/Politique/Mali-Juppe-nous-condamnons-ce-coup-d-etat-E1-1001385/

BBC-Africa: Mali soldiers urge calm after coup announcement
http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-17474946

Le Monde: La révolution libyenne et AQMI ont déstabilisé le nord du Mali
http://www.lemonde.fr/afrique/article/2012/03/22/la-revolution-libyenne-et-aqmi-ont-destabilise-le-nord-du-mali_1674090_3212.html