Sociale uitbuiting, een misstand met vele gezichten
Sociale uitbuiting is een woord dat vele ladingen dekt. Men stelt doorgaans dat een werker, werkster of arbeidskracht wordt uitgebuit wanneer die wordt gedwongen tot buitenmatige arbeidsprestaties, ondermaats wordt vergoed of zich verplicht ziet clandestien te werken of te werken in een mensonwaardige arbeidsomgeving. Het onderscheid tussen aanvaardbaar en onaanvaardbaar werk is zowel een juridisch als een maatschappelijk gegeven. Maar het is voor alles een zaak van macht, machtsaanwending en machtsmisbruik binnen een economisch stelsel dat weinig of geen respect inruimt voor de zwakkeren in de samenleving.
Het kapitalisme veroordeelt de overgrote meerderheid van de bevolking zijn arbeidspotentieel – en dus zichzelf – te verkopen om in zijn levensonderhoud te kunnen voorzien. Het kapitalisme ontaardt de samenleving tot één grote markt, waarin ook menselijke arbeid als koopwaar – en dus als zaak – wordt verhandeld. Het kapitalisme maakt van burgers sociale concurrenten en onderwerpt ze daardoor aan de macht van de kapitaalbezitters.
De sociale concurrentie ontwaardt zo arbeidsverhoudingen tot machtsverhoudingen. Wereldwijd worden dus talloze mensen als individuen verpletterd onder het gewicht van weinig scrupuleuze ondernemers – kapitaalbezitters, die niet aarzelen hun dominante positie te misbruiken om onfortuinlijke werkers/werksters uit te buiten. Het gamma van uitbuitingen is zeer rijk en zeer divers. Hierna volgen enkele van de meest voorkomende sociale wanpraktijken.
Vooreerst kan verwezen worden naar de personen, die tegen hun wil in, volle clandestiniteit en dus volkomen illegaal in een land verblijven en er worden tewerkgesteld, vaak tegen een miserabele vergoeding voor buitenmatig lange arbeidsprestaties. De sectoren, die van die goedkope arbeid misbruik maken zijn zeer verscheiden. Het gaat van het bouwbedrijf, over de land- en tuinbouw, naar het vervoer en naar het sekswerk.
Voorts dienen de mensen vermeld te worden, die omwille van hun zwakke economische positie zich een statuut van zogeheten zelfstandige ondernemer laten aanwrijven en hierdoor een behoorlijk loon en een deftige sociale bescherming ontlopen. Ook deze groep uitgebuite personen vindt men in heel wat bedrijfstakken terug. De GAFA-concentraties met hun koerierbedrijven verdienen evenwel een bijzondere vermelding wegens het contrast tussen het imago dat ze zichzelf aanmeten en de schabouwelijke voorwaarden, waaronder ze vooral jonge mensen tewerkstellen.
Een volgende groep misbruikte werkers zijn dan wel tewerkgesteld in een legaal, weliswaar precair statuut, doch de werkgever verplicht ze soms tot langere arbeidsdagen en vergoedt ze met een lager loon dan dat wettelijk zou mogen. De precaire bijklusjob ontaardt in exploitatie. Vooral de horeca laat zich hier niet onbetuigd.
Citeren we verder nog de veel voorkomende uitbuiting waarbij mensen, meestal buiten hun weet, arbeid moeten presteren in een ecologisch vervuild milieu, waardoor ze blootgesteld worden aan ernstige gezondheidsrisico’s. In een recent verleden leken vooral chemische bedrijven in dit bedje ziek. Maar vergeten we tenslotte ook niet de wijd verspreide patronale attitude te vermelden om de gemaakte winst louter onder de aandeelhouders en CEO’s te verdelen en hierbij royaal voorbij te gaan aan welverdiende geldelijke tegemoetkomingen voor de werkers.
Voornoemde voorbeelden van sociale uitbuiting komen letterlijk en figuurlijk wereldwijd voor … en dus ook in de EU en in dit gezegend land. De uitbuiting is zo omvattend en verspreid, dat het voor de inspectiediensten een onbegonnen werk is ze volledig uit te schakelen … De hoofdoorzaak is structureel en ligt bij de EU, die vaak illegale arbeid en sociale uitbuiting stilzwijgend koestert en voor wie sociale bescherming en sociale rechtvaardigheid slechts een accessoir belang vertonen … De wijze waarop over uitbuiting officieel wordt gerapporteerd is trouwens zeer illustratief … Sociale uitbuiting wordt behandeld als een fait divers … Hetgeen toelaat een analyse van de diepere oorzaken te mijden … wegens te storend voor het neoliberaal EU-beleid.
Uitbuiting, een noodzakelijk gevolg van een niet bijgestuurde sociale concurrentie
De liberale rechtsstelsels, die het kapitalisme flankeren, gaan uit van de formele vrijheid en gelijkheid van de burgers. De individuele formele vrijheid van arbeid ligt aan de grondslag van het recht der arbeidsverhoudingen. De vrijheid is individueel, daar ze aan de individuele burger toekomt. Hij heet in het liberale maatschappijconcept de nucleus te zijn van de samenleving, die zelf niet meer is dan de som van alle individuen.
De vrijheid is slechts formeel, daar de liberale wetgever zich helemaal niet bekommert om de overeenstemming van het recht met de effectieve sociaaleconomische realiteit. Anders gesteld, de burger die zich verplicht ziet zijn arbeidspotentieel te verkopen om in zijn levensonderhoud te kunnen voorzien, wordt geacht de werkelijke gelijke te zijn van de kapitaalbezitter, die hem kiest uit de velen die zichzelf willen verkopen om enig inkomen te verwerven.
De werker, die gedreven door zelfbehoud en door de sociale concurrentie met de kapitalist ‘vrij’ contracteert, wordt geacht ten volle in te staan voor de door hem gemaakte keuzes … Slechte loon- en arbeidsvoorwaarden had hij met andere woorden in volle vrijheid moeten weigeren … de uitbuiting heet, anders gesteld, het gevolg te zijn van de vrije beslissing van de werker …
De kapitalist treft geen schuld. Door zich collectief te organiseren in vakorganisaties wisten werknemers gedurende een groot stuk van de vorige eeuw de sociale concurrentie bij te sturen en te beperken. Een terugdringing van de sociale uitbuiting was er het onmiddellijke gevolg van. Met de overstap medio jaren zeventig van het staatsmonopoliekapitalisme naar het mondiale marktkapitalisme en van het fordisme naar het neoliberalisme, herwint de liberale individuele vrijheid van arbeid gaandeweg zijn vroeger belang. Flexibiliseren vormt de processus die de individualisering leidt.
Neoliberalisme rijmt dus wonderwel met precarisme, flexibilisme. Het luidt tevens de ongerepte terugkeer in van de sociale concurrentie en van de bijhorende sociale uitbuiting … Maar er is wel een fundamenteel onderscheid met de exploitatie van de negentiende eeuw … Thans is ze de vrucht van een internationale concurrentie en een veel meer internationaal aangedreven kapitalisme …
Arbeidsverhoudingen, marktverhoudingen en macht
Stellen dat arbeidsverhoudingen machtsverhoudingen vormen, is stilaan uitgegroeid tot een gemeenplaats. Verwijzen naar de marktverhoudingen als oorzaken van het onderdrukkend effect van de concurrentie is het allicht al veel minder. De onderneming aanwijzen als een interne arbeidsmarkt met de bijhorende onderdrukkende sociale wedijver onder de werkers, geschiedt daarentegen omzeggens nooit … En nochtans is dit wel een realiteit …
De kapitalistische productieverhoudingen onderwerpen dan wel arbeid aan kapitaal, doch het is door de arbeidsorganisatie rond marktverhoudingen en de bijhorende sociale concurrentie op te trekken dat de ondernemer zijn arbeidskrachten aan de macht van de kapitaalinbrengers onderwerpt. Hoe individueler de arbeidsverhoudingen zijn opgevat, hoe zwaarder de concurrentie en hoe steviger de onderdrukking door het kapitaal.
De aan de onderneming interne sociale concurrentie terugdringen, moet dus noodgedwongen berusten op een begin van afbouw van de interne arbeidsmarkt … en door het stilleggen van de mechanismen van flexibiliseren en individualiseren. Maar macht en machtsstructuren ontmantelen zich zelden of nooit spontaan. Doorgaans ligt aan de afbouw van macht de werking van een tegenmacht ten gronde.
Al omzeggens twee eeuwen lang nemen werkers (ongeacht hun statuut) hierbij het heft in eigen handen door zich te verenigen en zich binnen en buiten de onderneming als collectiviteit te organiseren. De aangehouden patronale belaging van de vakorganisaties vormt dus allerminst een toeval. Het betreft de uiting van de consequente wil om hun macht en de onderwerping van arbeid te handhaven. Onder het neoliberalisme berust de strategie op de mythe van de sociale bescherming door de ongelimiteerde vrije marktwerking en op het sociaal deugdoende effect van de flexibilisering van de arbeidsverhoudingen en het elimineren van stroefheid van de arbeidswetgeving.
Vijf decennia neoliberalisme toonden overvloedig aan waarover het wél ging … de restauratie van de onbegrensde sociale onderdrukking door het kapitaal en door zijn mandarijnen. Hoog tijd dus voor de werkers om zich het “Communistisch manifest” te herinneren en om zich binnen en buiten de bedrijven als klasse te organiseren.
Politiek bewustzijn als opstap naar verzet van onderdrukten: muur van stilte en consensus doorbreken
De sociale uitbuiting, waarover we het tot hiertoe hadden is deze, die voortvloeit uit de uitsluitende werking van de arbeidsmarkt en van de bijhorende sociale concurrentie. Het betreft als het ware de primaire uitbuiting van de werkende klasse. Ze kan als primair worden beschreven omdat ze rechtstreeks verband houdt met het verwerven van het inkomen door de werker. Maar sociale uitbuiting dekt een ruimere lading. Werkers zien zich ook uitgebuit omdat ze exorbitante bedragen moeten uitbesteden aan het benutten van een woonst, aan de aanschaf van voeding, aan energie, aan de gezondheidzorg, aan hun vervoer, aan verzekeringspremies, e.a.
Voor al deze aangelegenheden klinkt het scenario ongeveer identiek. Trouw aan het neoliberale adagio betreft het de vrije markt, die de prijs zet van de producten. Voor het bepalen van de hoogte ervan is het de opbrengst van het product voor de aandeelhouders dat primeert … ook al impliceert dit een forse prijsstijging voor de gebruiker, lees de werker.
De globale sociale uitbuiting stelt de werkende klasse voor een dilemma: met minder inkomen constant stijgende kosten dekken … Dat het dilemma de poort is naar de verpaupering van de werkers, vergt weinig toelichting. Dat hierdoor sociale grondrechten van de werkende bevolking worden uitgehold, zoals het recht op sociale bescherming, op een behoorlijke woonst, op welzijn en een gezond leefmilieu, op gezonde voeding, vergt evenmin veel verduidelijking …
Belangrijk om te weten lijkt daarentegen wel dat het fenomeen van de wereldwijde verpaupering van de werkende klasse systemisch is en gelieerd moet worden aan de zucht naar accumulatie van rijkdom en macht van de kleine groep extreem rijke lui en van de kaste van mandarijnen (CEO’s) die hen ondersteunen. Belangrijk te onderstrepen lijkt ook wel dat het internationale marktkapitalisme, gelegitimeerd door het neoliberale discours, de mondiale economie heeft overgeleverd aan enkele gigantische kapitaalconcentraties (niet zelden vermogenbeheerders), die met behulp van de markt en de door hen uitgelokte speculaties megawinsten verwerven en dit niettegenstaande hierdoor de levensduurte voor de werkende bevolking gaandeweg steeds ondraaglijker wordt.
Maar de kapitaalconcentraties hebben hun dominantie ook weten te “legitimeren” door met lobby-werk de rechtssystemen op de diverse niveaus naar hun hand te zetten … met als pervers gevolg dat het recht de door hen opgezette uitbuiting wettig acht … en het legitieme verzet ertegen flink bemoeilijkt en zelfs soms uitsluit. De alzo uitgewerkte wettelijke afscherming van de neoliberale praktijken van het internationale marktkapitalisme lijken dus afgedekt door het recht.
In werkelijkheid gaat het om een schijn van wettigheid, die elke morele legitimatie door de mensenrechten mist. Meer concreet kan de vraag rijzen of het neoliberale marktrecht wel de toets met het moedergrondrecht op menselijke waardigheid kan doorstaan.
Gevolgen neoliberalisme en kapitalisme voor menselijke samenleving desastreus
Vooreerst kan verwezen worden naar de wereldwijde sociale uitbuiting van de werkende bevolking, die enorme proporties heeft aangenomen. Voorts pleegde het internationale marktkapitalisme met de neoliberale zegen een zware aanslag op de kwaliteit van het leefmilieu, op de biodiversiteit en op het klimatologisch evenwicht. Ten slotte richtte het neoliberalisme ook de beperkte politieke emancipatie van de economisch zwakkeren ten gronde …
Ze kon deze wandaden voltrekken, afgeschermd door een schijn van maatschappelijke consensus over de weldoende effecten van de zogeheten vrije markeconomie … Consensus ineengeknutseld door liberale beleidslui op de verschillende niveaus … en afgeschermd door een muur van stilte, die dezelfde beleidslui hadden uitgelokt door kritiek op het systeem te mijden, te verzwijgen en te banaliseren.
Zowel de vermeende consensus als de voorgehouden en geveinsde stilte, berusten op de opgedrongen ontmoediging van de burgers. Het neoliberale uitgangspunt was dat er voor het neoliberalisme geen alternatief bestond … en dat het daarom weinig zin had de marktpolitiek te bekritiseren of te bestrijden.
In werkelijkheid waren en zijn er wel andere beleidspolitieken mogelijk en had het dus wel zin om het neoliberalisme op de korrel te nemen, ook al waren in de EU de neoliberale gedragslijnen uitgegroeid tot de hoogste rechtsnormen van het continent. Op een ogenblik dat de mensonterende gevolgen van die beleidskeuze niet meer kunnen verholen worden, rijst de vraag naar de morele, de politieke en ja zelfs de juridische verantwoordelijkheid van het leiderschap van de Unie.
Verzet plegen: meer dan een recht, een noodzaak
Ondanks de extreem existentiële problemen, die ze hebben veroorzaakt om de kaste van ultrakapitalisten ter wille te zijn, zijn neoliberalisme en internationaal marktkapitalisme niet bij machte de samenleving van een gewisse ontbinding en ondergang te redden … Winstmaximalisatie, accumulatie van kapitaal en macht blijven het halen op het heil van allen, dat meer dan ooit te voren in de handen ligt van de werkende klasse.
Verzet plegen is voor de werkers dus een noodzaak geworden. Een politiek bewust burgerverzet dient zich overal waar nodig en mogelijk te organiseren en te manifesteren, gaande van het gebruik maken van het recht op meningsuiting, over het recht burgerlijke ongehoorzaamheid te plegen naar het recht op collectieve en syndicale actie.
Overal ter wereld, in Europa en in de staten van de EU, heeft de bevolking reeds het heft in handen genomen en plegen ze weerstand tegen de funeste gevolgen van het neoliberale beleid. Alle verzetsinitiatieven zijn in deze strijd nuttig en het waard gevoerd te worden … daar ze de werking van het ultrakapitalisme verstoren, bemoeilijken en ontwrichten, want het is deze wettelijke transgressie door de burgers die de beleidsvoerders ervan moet overtuigen opnieuw politiek te bedrijven met de menselijke waardigheid als primaire en ultieme richtsnoer.
Meer lezen
Voor een bredere politieke kadering van het fenomeen van de sociale uitbuiting, zie o.m. de recent verschenen werken van Mertens, P., ‘Muiterij, Hoe onze wereld kantelt’, Epo Uitgeverij, Antwerpen, 2023, 277 p. en Sanders, B., ‘Het is oké om kwaad te zijn op het kapitalisme’, Bot Uitgevers, 2023, 368 p.
