Enkele maanden geleden schreef ik voor DeWereldMorgen dit artikel. Daarin verdedigde ik twee stellingen. Ten eerste dat lesgeven een van de meest complexe beroepen ter wereld is en ten tweede waarom ik vind dat, ondanks (en ook mede door) deze complexiteit het beroep te weinig gepaste ondersteuning krijgt. 

In deze bijdrage wil ik hier verder op doordenken en nadenken over welke consequenties dit kan hebben op de dagelijkse realiteit van enkele onderwijsactoren. Ik richt me vooral tot leerkrachten en directie. 

Scholen dragen voor zo’n 20 procent bij aan het schoolsucces van leerlingen, terwijl kenmerken van de leerling en zijn of haar thuissituatie ongeveer 80 procent bepalen (Marzano 2007). Binnen die 20 procent hebben kenmerken van de school één derde en kenmerken van de leerkracht voor twee derde effect op de ontwikkelingen van leerlingen.

Leerkrachten doen er dus toe: van alle onderwijsprofessionals hebben zij de meeste invloed. Dat idee is trouwens helemaal niet nieuw: “Alles staat of valt met de persoon van de onderwijzer”, zei de bekende natuurwetenschapper, filosoof en pedagoog Philip Kohnstamm al in 1919. 

Toch worden ze door vele onderwijsactoren en ook door het beleid te weinig serieus genomen. Dit uit zich door een veelheid aan onzinnige taken, ik stel het wat scherp, zoals het invullen van zeer uitgebreide rapporten, het invullen en aankruisen van ellenlange lijstjes met leerplandoelstellingen, rapporteren op het leerlingenvolgsysteem, studiedagen waar ze niet om gevraagd hebben, vergaderingen allerhande …

Daarnaast beschikt de leerkracht in het algemeen over te weinig autonomie, door de al te letterlijke en gedweeë navolging van de leerplannen. Of neemt de leerkracht te weinig autonomie, daar kom ik dadelijk op terug. 

Ook in veel onderwijsonderzoek worden leraren beschouwd als uitvoerders van wetenschappelijke bevindingen in plaats van actieve vaklui. 

In deze bijdrage geef ik graag wat (ongevraagd) advies aan de leraren, de directie en zijdelings aan de bredere actoren uit het onderwijsveld. 

Beste leerkracht

U bent de belangrijkste actor in het onderwijsveld. Laat uw vakmanschap niet beknotten door bureaucratie. Lees over lesgeven, lees over uw vakgebied en praat met uw collega’s. Zie uw leerlingen of cursisten graag, want daar begint alles mee (het allerbelangrijkste aspect). Maar wees kritisch voor de bureaucratische plichtplegingen die de school van u verwacht.

Het is uiteraard noodzakelijk om enkele grote ideeën te hebben waarmee en waarnaar je met je leerlingen op stap gaat. Grote ideeën, hoofddoelen, zijn een krachtige manier om samenhang te creëren in de lessen die je geeft. Helaas gebeurt de aansturing van vele lessen nu vanuit ‘kleine ideeën’.

Ze zijn met tientallen te vinden in de leerplannen. En er wordt van u verwacht dat u ‘bewijst’ dat ze gerealiseerd worden. Een heleboel commerciële lespakketten spelen hierop in en brengen duur materiaal op de markt dat garandeert (of dat toch beweert) dat alle leerplandoelstellingen gerealiseerd worden. 

Wees geen ‘leerplandoelstellingen-afvinker’

Wees geen ‘leerplandoelstellingen-afvinker’. Laat u ook niet opjutten om elke stap die u zet te verantwoorden en uit te schrijven. Het zijn de verwachtingen van een ongepast en verkeerd begrepen managementdenken of nog erger, vanuit een angst voor de Inspectie of juridische stappen. Die angst is misschien begrijpelijk, maar volgens mij niet terecht en funest voor de motivatie van leerkrachten. 

Laat het leerplan geen last zijn, maar een inspiratie. Doe er úw ding mee. Niet dat van een bestaand lessenpakket. Haal eruit wat ú belangrijk vindt, inspireer daarmee de leerlingen en de cursisten. Verlies geen tijd met overbodige bureaucratie. Stel dit aan de kaak. Kom op voor úw verhaal, ú bent de belangrijkste onderwijsactor, weet u nog? 

Beste directie

U vervult niet de belangrijkste rol voor de leerlingen of cursisten, maar elke leerkracht weet het effect van een verbindende directie met visie te waarderen. Voor het welzijn van de leerkrachten bent u van erg groot belang, en onrechtstreeks dus ook voor de leerlingen of de cursisten. Het is belangrijk dat u, samen met het hele team, een duidelijke visie ontwerpt. U moet daarin de gangmaker zijn. Deze visie creëert een eigen verhaal voor uw school, een project om warm van te worden, een eigen smoel, zo u wilt. 

Maar val uw leerkrachten niet lastig met overbodige bureaucratie. Laat alle lijstjes achterwege. Geloof in hun kunnen en stimuleer hun vakmanschap. Maak leerkrachten niet afhankelijk van uw orders. Moedig initiatief aan. Stimuleer autonomie, ondersteun leerkrachten die het nodig hebben, maar maak hen zelfstandig.

Verplicht zo weinig mogelijk. Maar vertel voortdurend wat de visie van de school is en draag dit uit via studiemomenten, mailings, gesprekken, … Voer jaarlijks een gesprek met elke leerkracht, zeker de beginnende. Luister naar hun verhaal en tracht hen enthousiast te maken voor de visie van de school. 

Moedig initiatief aan. Stimuleer autonomie, ondersteun leerkrachten die het nodig hebben, maar maak hen zelfstandig. Verplicht zo weinig mogelijk

Samengevat: vertrouw op uw mensen, creëer samen een visie en stimuleer de uitvoering hiervan. 

Tot slot: maakt u zich zorgen dat niet iedereen helemaal mee zal stappen in deze visie of minder goed les gaat geven? Dat begrijp ik, en af en toe zal dit zeker ook gebeuren. Maar dat is ook het geval in een controlerende en straffende aanpak. De kans dat een grote groep enthousiast wordt van een inspirerende schoolvisie is echter veel groter. En enthousiasme werkt besmettelijk. Net zoals een gevoel van defaitisme en demotivatie, wat helaas in vele scholen aan te treffen is. 

Beste overheid (en andere actoren)

Ik richt me slechts kort tot u. Er valt zoveel te zeggen, maar de plaats is hier beperkt. Beschouw de leerkracht niet als uitvoerder, maar als een professional wiens vakmanschap groeit door ervaring en zelfreflectie. Laat de leraar doen wat hij het beste kan: lesgeven.

Beoordeel scholen niet via lijstjes en de zogenaamde uitvoering van alle leerplandoelstellingen. Beoordeel scholen op hun visie en de leerkrachten op hun capaciteit tot het worden van een inspiratie voor hun leerlingen. Moedig hierbij de volgende aspecten aan: overleg, creativiteit, bijscholing, inspraak, inclusie, relatie, …

Mocht u denken dat dit allemaal nogal vrijblijvend is: in het ooit zo roemrijke onderwijsverleden werd er van leerkrachten ook niet verwacht dat ze zich verantwoordden via lijstjes en waren de bureaucratische verplichtingen erg miniem. Ik ben niet zo’n PISA-believer, maar de resultaten van het Vlaamse onderwijs in 2000 (eerste PISA-onderzoek) worden nu (te pas en te onpas) als de norm aangehaald.

De onderwijsinspectie in zijn huidige vorm bestaat nog maar sinds 1999. Ik wil niet spreken over een verband, maar ik denk dat de inspectie 2.0 (met ook aandacht voor stimuleren en niet enkel controleren) zoals die sinds enkele jaren bestaat een stap in de goede richting is. 

Meer lezen?

• Pameijer, N., Denys, A., Timbremont, B., Van de Veire, H. (2019) Handelingsgericht werken, samenwerken aan schoolsucces. Leuven: Acco.
• Van Vroonhoven, M. (2024) Wie van leraren uitvoerders maakt, creëert een samenleving zonder toekomst. (Kohnstammlezing ) Vossiuspers UvA
• Sluijsmans, D. (2021) Leerdoelen als ontwerpmateriaal. Toetsrevolutie – Blog. 
• Verluyten, P. Stimuleren i.p.v. controleren. Didactiefonline.nl, 8 juni 2023.