Het boek Chomsky & Mujica – Sobreviviendo al Siglo XXI (de 21ste eeuw overleven, de Engelse vertaling verschijnt binnenkort) komt er in een periode waarin jonge mensen geconfronteerd worden met de desastreuze nalatenschap van een generatie die kinderen in het leven heeft gezet met enkel een vooruitzicht op collectieve zelfmoord. De oogst van die ontmoeting ten huize van Mujica is zowel een boek als een documentaire vol overdenkingen hoe dat onheil af te wenden.
Noam Chomsky is de gelauwerde wetenschapper die als een luis in de pels zijn mening geeft over zowel het binnenlandse als het buitenlandse reilen en zeilen van zijn land, de Verenigde Staten. Ofschoon zijn mening er als wetenschapper en politiek denker toe doet, klinkt zijn stem zeker in eigen land niet door zoals je zou mogen hopen.
Maar wat wil je met een tegenstem in een wereld waarin het consumentisme alles bepalend is en waarin alles staat in het teken van private toe-eigening en winstmaximalisatie. Altijd is de heersende macht goed in staat geweest om opvattingen die tegen het eigenbelang ingaan te neutraliseren. De mening van wie heerst, telt en de rest dient volgzaam aan wetten en voorschriften te voldoen.
José Alberto ‘Pepe’ Mujica (Pepe betekent niet ‘opa’, is roepnaam voor José, zoals Jef voor Jozef) daarentegen is een politicus, voormalig president van Uruguay (2010-2015), wiens mening zeker in Latijns-Amerika doorklinkt. Hij heeft zijn inzet moeten bekopen met vele jaren isolatie in een gevangeniscel. Maar ook zijn opvattingen worden buiten Latijns-Amerika nauwelijks gekend.
Velen weten weinig meer dan dat hij geen presidentieel vliegtuig had, altijd tweede klas reisde als vliegen nodig was, dat hij nog altijd rijdt in zijn oude Volkswagen en leeft als een campesino (betekent zowel boer als plattelandsbewoner) te midden van zijn bloementeelt.
Het belang van beiden voor het publieke debat ging echter niet voorbij aan Saúl Alvídrez die, onder indruk van het monddood maken van Julian Assange (aan wie hij zijn boek opdraagt), aan dit project begon over mogelijkheden tot collectief en correctief ingrijpen door middel van internet.
Dodelijke mutatie
Het idee voor een dialoog tussen Chomsky en Mujica ontstond in 2016. Alvídrez zocht contact met Chomsky om over zijn wens te spreken en tot zijn grote verbazing antwoordde Chomsky snel in positieve zin.
Diezelfde verbazing viel hem ten deel toen hij het jaar daarop contact zocht met Mujica. Dankzij hun ontmoeting ten huize van Mujica kan je beiden zien zitten op de omslag van het boek in de oude Volkswagen van Mujica (in 2017).
Door het uitbreken van de coronapandemie en geldproblemen om de documentaire te realiseren, viel het project daarna stil. Direct na de virusuitbraak die het leven wereldwijd lamlegde, lukte het Saúl Alvídrez echter om opnieuw het contact tussen beiden te herstellen en om geld te vinden voor het maken van de documentaire.
Uruguayaans president Mujica met Braziliaans president Lula in 2010. Foto: José Cruz/Agencia Brasil/CC BY-SA 3:0
Aan de uiteindelijke montage en publicatie gaat dit boek Chomsky & Mujica vooraf, over hoe de 21ste eeuw te overleven. Zullen we in staat zijn om voor de ondergang van de menselijke beschaving nog op de rem te trappen? Met gierende remmen zoals dat gebeurde in Rebel without a cause, de cultfilm met James Dean.
Het boek leidt tot beschouwingen over wat het goede leven inhoudt, welke rol het kapitalisme en het consumentisme daarin spelen en hoe opvattingen over democratie verkwanseld zijn. Maar het gaat zeker niet alleen over een terugblik op het kapitalisme en de ontaarding daarvan.
Want geen geld ter wereld zal ons kunnen redden als we doorgaan op de doodlopende weg waarop machthebbers hun burgers naar de klimatologische of nucleaire zelfontbranding hebben gevoerd.
Vandaar dat zij pleiten voor een collectief en corrigerend ingrijpen waartoe een goed gebruik van internet jonge mensen mogelijkheden biedt. Wil een menswaardig leven voor hen nog mogelijk zijn, dan zullen zij immers hun stem moeten verheffen.
In tegenstelling tot het huidige manipulatieve en artificiële gebruik van het internet gaat het Alvídrez, Chomsky en Mujica om een collectieve intelligentie die zich via een eigen netwerk organiseert om denken en doen op een ander spoor te zetten.
Ernst Mayr (1904-2005) in 1994. Foto: University of Konstanz/CC BY-SA 2:5
Niet voor niets kenmerkte Chomsky in het begin van de dialoog de menselijke intelligentie als een dodelijke mutatie. Hij doet die uitspraak in navolging van Ernst Mayr, de Duits-Amerikaanse bioloog die tot een van de belangrijkste biologen van de twintigste eeuw wordt gerekend. Het menselijk denkvermogen is letaal als het op het verkeerde spoor wordt geprogrammeerd.
Staat versus burger
Op de vraag hoe te overleven in een wereld waarin privékapitaal al het gemeenschappelijke heeft verslonden, gaat Mujica nadrukkelijk in. Uit zijn en Chomsky’s opvattingen valt uiteindelijk als lezer misschien wel te concluderen dat de 19de-eeuwse tegenstelling ondernemer en arbeider, bijna naadloos en stilzwijgend is overgegaan in de tegenstelling ondernemende staat versus burger.
Dat wil zeggen dat door ontwikkelingen binnen het kapitalisme en de private zelfverrijking die daaruit is voortgekomen, politici schatplichtig zijn geworden aan de grootgeldbezitters in een wereld waarin de VS de militaire machtsfactor werden die eigendunk hebben overspeeld.
Spaanstalig interview met Saúl Alvídrez over het boek en de film (18:43):
Nog anders gezegd, dat de tegenstelling zoals Marx die uitwerkte als een relatie tussen wie bezit en wie niet bezit – de relatie tussen de bezitter van de productiemiddelen en de loonslaaf – in onze eeuw een parallel vertoont met de relatie tussen De Staat als bureaucratische onderneming en de burger.
De burger is onze wereld monddood gemaakt door De Staat die niet langer dienend is aan het welzijn van de burgers. Bestuurders zouden moeten gehoorzamen aan wat burgers willen. Maar politici hebben zich losgezongen van wie hen hebben gemandateerd en hebben zich in een eigen bovenwereld afgewend van het leven van Jan en Alleman. Bovendien worden velen niet meer op democratische wijze gekozen maar intern via het ons-kent-ons patroon benoemd.
De Staat is in handen gekomen van economische en financiële grootmachten en dient daardoor niet langer het welzijn van de burgers en hun bestaanszekerheid maar dient de zucht naar het meer en meer van de grootgeldbezitters.
Staat versus burgers is wat we de kloof tussen arm en rijk zijn gaan noemen. Een wereld waarin wie rijk is alles verwacht van technologie maar waarin geen pogingen worden ondernomen om het systeem dat die technologie mogelijk heeft gemaakt fundamenteel te veranderen.
Techno-feodalisme
We spreken weliswaar over democratie maar hebben het in feite over – zoals Yanis Varoufakis het noemt – een techno-feodalisme (zie Het techno-feodalisme neemt het roer over)
Het is de Dagobert Duck[1] ideologie van: verover de wereld, koop hem (niet haar!) op. Hoe verblindt geld en bezit de ogen van wie genoeg heeft? Geld zal geen reddingsboei zijn. Als we ten onder gaan, gaan ook de groot geld bezitters mee ten gronde.
Acht jaar na het overlijden van zijn vrouw Carol, met wie hij 59 jaar gehuwd was, vond Chomsky in 2014 nieuw geluk met de Braziliaanse linguïste Valeria Wasserman. Foto: Rick Carter/CC BY-SA 2:0
Wie Moeder Aarde ziet als object, een object dat je je kunt toe-eigenen, verbruiken of vernietigen, gaat verder in de ideologie van rupsje-nooit-genoeg wat uiteindelijk alles en iedereen op aarde zal vernietigen.
Remmen voor de afgrond zal alleen maar mogelijk zijn als we de Aarde zien als een Moeder die leven schenkt en zorg behoeft en van wie al het leven op aarde afhankelijk is. Het leven is een geschenk waar je respectvol mee om dient te gaan.
Want wat valt er nog te drinken als al het zoet water vervuild is, zo klinkt het uit de mond van Mujica. Vandaar ook dat niets zo belangrijk is als scholing gericht op het verwerven van inzicht in verbondenheid. De vrijheid van de mens schuilt in het delen van een gezamenlijk vermogen tot vooruitzien en waarborgen aldus beiden.
Ecoschool
Wat die scholing betreft wijzen Mujica en Chomsky erop hoe kinderen gemotiveerd worden door ecosociale leerprocessen. Het sluit aan op een oud idee over een schoolvorm waarin elke school een moestuin en bijvoorbeeld een kippenren zou moeten hebben die door kinderen en leraren wordt bijgehouden.[2]
Maar dat niet alleen. Zij zouden met wat dat onderhoud oplevert ook samen moeten leren koken en leren tafelen. In gezamenlijkheid leren genieten van wat voeding is, waartoe het dient en waartoe coöperatie leidt. Een samenwerking die zowel stimuleert en inzet op onderling respect als tot waardering van verschillende capaciteiten.
De school zien als een coöperatie van leerlingen en leraren zou ook de opstap kunnen zijn naar een later kunnen samenwerken in coöperatieve ondernemingen en instituties. Daarnaast zou het de opstap kunnen zijn naar een vorm van democratie waarin sprake is van werkelijke participatie en gedeelde verantwoordelijkheden, zo vullen zowel Mujica als Chomsky dat in.
Hij doet dat met uitspraken als: “Wat onderwijs wordt genoemd, is vaak niets anders dan het volgen van instructies zonder die in vraag te kunnen of te mogen stellen”. Chomsky trekt dat door naar het ontstaan van een bestuurscultuur waarin op ondemocratische wijze, niet gekozen bestuurders worden aangewezen om instituties te leiden die het levenslot van velen bepalen.
Hij geeft daarvan als voorbeeld de Trojka van het Internationaal Muntfonds, de Centrale Europese Bank en de Europese Commissie: “Zij zijn door niemand gekozen maar bepalen wel het leven van alle Europeanen”.
Beiden zetten in op waar het bij Alvídrez allemaal mee begon: de opvattingen van Julian Assange over een zich uitsprekende gemeenschap. Daarin staan openheid of openbaarheid en participatie die digitale systemen mogelijk hebben gemaakt, centraal.
Internet kan worden ingezet tot vorming van een collectief netwerk waarbij de vloek van manipulatie door het gebruik van algoritmes dient te worden ondervangen. Nu worden we overvoerd met peilingen, percentages en opinies terwijl het inzetten van een collectief netwerk direct de mening van alle participanten, van alle burgers kan weergeven. Chomsky verwijst daarbij naar het Zwitserse systeem van volksraadpleging.
Volks en wijs
Het boek doorloopt een breed scala aan onderwerpen en opvattingen over alledaagse zaken als liefde, ouder worden en geloof. Beiden spreken met een eigen stem waarin die van Mujica wat volkser is dan het academische taalgebruik van Chomsky.
Bij beiden gaat het om wat te doen ter instandhouding van het leven op lange termijn en het bevorderen van welzijn. In die zin sluit het boek ook aan op opvattingen uit de Latijns-Amerikaanse bevrijdingsfilosofie.[3]
Wat Alvídrez wil uitdragen is dat het in de 21ste eeuw in geopolitieke zin niet zal gaan om wie de wereldmacht grijpt, maar hoe de macht wordt gedeeld zonder zich macht toe te eigenen. Het boek bevat talrijke overwegingen waarbij een goed glas wijn en het eten van gebraad niet wordt overgeslagen. Samen tafelen is wat anders dan samen zoomen, zo blijkt wel.
Maar ook aan tafel is het mondiale nooit ver weg. Ze bespreken geopolitieke ontwikkelingen vanuit eigen ervaringen en gezichtspunten. Zo laat Chomsky weten dat zijn land na de Tweede Wereldoorlog op het toppunt van zeggingsmacht stond. Zowel economisch als militair straalde die macht uit over de hele wereld. Maar al spoedig na die oorlog kavelt dat af.
China heeft de eeuw van schaamte verdrongen, India zoekt een eigen weg. Wat interessant is, zo laat hij weten, dat die landen opteren voor hun eigen landstalen. Niet langer is het Engels of het Frans daar de officiële taal.
Dat ligt anders in Afrika waar het koloniale Engels en Frans nog altijd het gebruik van de eigen talen verdringt. Daarentegen zien we volgens Mujica dat wat een vorm van afschuwelijke repressie was, nu in het voordeel werkt.
In Zuid-Amerika en een groot deel van Noord-Amerika wordt alleen Spaans en Portugees gesproken, talen die verbondenheid scheppen. Met daarnaast, wat je er ook over denkt, een unificerende geloofsbeleving die terugvoert naar een oorsprong die voorafgaat aan wat elders in de wereld ‘de ontdekking van Amerika’ wordt genoemd.
Saúl Alvídrez. Chomsky & Mujica – Sobrevivir al siglo XXI. Debate, Barcelona, 2023, 240 pp. ISBN 978 8419 3997 62. Het is nog even wachten op het uitkomen van de Engelse editie (en waarom niet een Nederlandse) vertaling en op de documentaire. Roger Waters, creatieve kern van de supergroep Pink Floyd, spreekt de commentaar in voor de Engelse versie. Het boek bevat foto’s van de ontmoeting tussen beide persoonlijkheden met hun gezin in de sobere woning van Mujica.
Notes:
[1] Dagobert Duck (in het Engels Scrooge McDuck) is de oom van Donald Duck, een steenrijke vrek, die op bergen geld leeft (letterlijk). De Engelse naam Scrooge is dialect voor ‘gierigaard’.
[2] Gelijksoortige opvattingen zijn terug te vinden in het onlangs bij EPO verschenen boek van Kirsten R. Ghodsee: Alledaags Utopia.
[3] Zie het boek De bevrijdingsfilosoof, het rebelse denken van Enrique Dussel, Wil Heeffer. (ISVW, Leusden)
