De voorbije en de komende maanden heb ik het erg druk met de afwerking van een boek, tijd voor uitvoerige boekbesprekingen is er niet. Ik beperk mij voorlopig tot wat ik signalementen noem, met als doel het onder de aandacht brengen van boeken die ik echt de moeite vind.

Het eerste in de rij is van de hand van de tweelingbroers Berkhout, jonge dertigers met een opleiding in geschiedenis en filosofie. Hun werk brengt een goed doordachte analyse van onze tijd. Uit hun rijk betoog bespreek ik slechts twee kleinere onderwerpen, de aanval op de vrouw, en het verband tussen de Verlichting en onze huidige desastreuze situatie, klimatologisch en sociaal.

De oorsprong van een winstgedreven economie start in de late Middeleeuwen, toen boeren verdreven werden van de gemeenschappelijke gronden (‘commons’ of meenten) die door toenmalige machtshebbers tot privé-eigendom (‘enclosures’) werden verklaard.

Boeren werden landarbeiders in loondienst en vanaf die periode start er een grootscheepse disciplinering die tot vandaag de dag doorgaat, in functie van de productie (hetzelfde wordt een paar eeuwen later overgedaan in de kolonies).

Een vast onderdeel van deze disciplinering was de reductie van vrouwen tot broedmachines en onbetaalde huissloven. Voordien lag de controle over zwangerschap bij de vrouw zelf, met de hulp van vroede (wijze) vrouwen, wat voornamelijk neerkwam op geboortebeperking. Dat mocht niet langer, reproductie werd ondergeschikt aan productie, hoe meer kinderen hoe beter en de landeigenaar is ook eigenaar over haar buik (herinner je nog ‘Baas in eigen buik’?)¹.

De link met de boodschappen van de hedendaagse ultrarechtse partijen is duidelijk: hun leiders (in maatpak) zijn helemaal ‘pro life’ en vertellen op bezorgde toon dat ze ‘onze’ vrouwen liefst terug aan de haard zien (waar ze veilig zijn voor die vermaledijde islamieten) om voor de kindjes te zorgen – liefst véél kindjes.

Een tweede onderwerp dat ik eruit licht, is de bijzonder heldere toelichting van de stelling die Theodor Adorno en Max Horkheimer uitwerkten in Dialectiek van de Verlichting. Zij waren de eersten om te stellen dat de Verlichting geen vrijheid opgeleverd heeft, maar onvermijdelijk tot de onderdrukking van de mens leidde en tot het om zeep helpen van de natuur.

De ratio en de wetenschap hadden als doel de beheersing van de wereld. De voorwaarde was dat de mens zich losmaakte van de natuur – ‘mens’ staat systematisch voor ‘man’. Dit kreeg een uitwerking in een wetenschapsfilosofie die de natuur reduceerde tot een mechanisch functionerend geheel dat eindeloos gebruikt en verbruikt kon worden.

“De ecologische strijd voor het behoud van een bewoonbare wereld valt samen met de sociale strijd voor een veranderde maatschappij”

Tot deze natuur behoorden ook vrouwen en ‘natuur’-volkeren, die eveneens beheerst en gebruikt werden en worden, en mensengroepen die je beter kon elimineren omdat zij de natuur nooit ontstegen zijn. Het eindpunt is Charlie Chaplin in Modern Times, rationeel gereduceerd tot een onderdeel van de productiemachine.

Modern Times, film van en met Charlie Chaplin (1936). Foto: Public Domain

Hun besluit is scherp. Niet ‘de mensheid’ heeft de klimaatcatastrofe en de ongelijkheid veroorzaakt, wel een economisch model dat al vijf eeuwen een sociale en ecologische destructie doorvoert ten voordele van een steeds kleiner wordende groep. “De ecologische strijd voor het behoud van een bewoonbare wereld valt samen met de sociale strijd voor een veranderde maatschappij.”

De noodzakelijke veranderingen zijn zo radicaal en de tijd die ons nog rest zo kort, dat we volgens hen het woord ‘strijd’ letterlijk moeten begrijpen.

Zelf schreef ik elders dat de revolutie tegenwoordig in de rechtbanken plaatsgrijpt, met burgergroepen die overheden en multinationals aanklagen.

Als het daar niet lukt, wordt het toch de straat.

Arthur en Jarmo Berkhout. Anti-nihilisme. Engagement in de 21ste eeuw. Pluim, Amsterdam/Antwerpen, 198 pp. ISBN 978 9045 0360 69. Deze recensie werd overgenomen van Paul Verhaeghe’s Boekenblog.