Al in het voorwoord krijgen de lezers een belangrijke waarschuwing mee. “Racisme”, zo schrijft Diangelo, “is heel complex en genuanceerd en daardoor kunnen we nooit stellen dat onze kennis compleet of voltooid is.” Wie de boodschap van haar boek dus ernstig neemt, begint meteen verder te lezen aan de rest van de top-10.

Robin Diangelo richt zich heel specifiek tot een wit lezerspubliek. Nog specifieker: tot witte mensen die zichzelf zien als niet-racistisch en die professioneel of in hun activisme of vrije tijd al dan niet nauwe contacten hebben met mensen van kleur. Diangelo is goed geplaatst om dat te doen want ze geeft al een kwarteeuw vormingen over racisme aan datzelfde publiek.

Voor veel van die lezers is dat al meteen schrikken. Witte mensen hebben niet de gewoonte om als groep gezien te worden. Nochtans is dat evident. Tegelijk met de creatie van het verwerpelijke idee van een minderwaardig ras werd er ook het al even waanzinnige idee van een superieur ras gecreëerd. Vijfhonderd jaar later heeft die ideologie het hele kapitalistische systeem gestructureerd. Tegenover alle cijfers over discriminatie in het onderwijs, op de arbeids- of op de huurmarkt staan evenveel cijfers over de machtsconcentratie van witte mensen. VRT-journalist Ivan De Vadder maakte enkele jaren geleden een ranglijst op van de machtigste mensen in Vlaanderen, de mensen die door hun geld of hun invloed dit stuk land in een bepaalde plooi leggen. Bij die veertig mensen waren er twee van kleur: Vincent Kompany en Stromae. Niet toevallig – als je een beetje weet hoe racisme zijn werk doet – een voetballer en een muzikant.

Wit

Alle andere belangrijke sleutelposten in de politiek, grote sociale bewegingen, het gerechtelijk apparaat, de veiligheidsdiensten en de bedrijfswereld worden ingenomen door witte mensen. Nog zoiets: Ivan De Vadder stelde een jury samen om samen op zoek te gaan naar die machtscentra. Die jury bestond uit … vijf witte mensen. De leerkrachten voor de klas zijn bijna uitsluitend wit. De gezichten op tv zijn wit. De redacties van de massamedia zijn wit. De leeslijsten zijn wit en de geschiedenis wordt bekeken met een witte, eurocentrische blik waarin Christoffel Columbus nog altijd een ‘ontdekkings’reiziger wordt genoemd.

Dat zorgt er voor dat alle witte mensen “opgegroeid zijn met een diep geïnternaliseerd gevoel van superioriteit waarvan ze zichzelf niet bewust zijn of dat ze niet toegeven”, zo schrijft Robin Diangelo. Die weigering om wit als een kleur te zien zorgt er voor dat veel witte mensen het vanzelfsprekend vinden om zich in gesegregeerde ruimtes te begeven, om in witte wijken te wonen, om in cafés en restaurants of theaterzalen te zitten die homogeen wit zijn (zelfs als ze in een wijk liggen die overwegend niet-wit is), om witte vriendenkringen te hebben, of actief te zijn in witte organisaties. Je kan als witte persoon ook perfect en heel vanzelfsprekend aan het hoofd staan van zo’n organisatie of een instituut zonder ook maar de minste kennis te hebben van racisme of van het perspectief van de slachtoffers van racisme.

De Brusselse overheidsdienst voor arbeidsbemiddeling had het enkele jaren geleden over ‘bastions van functies, departementen, ondernemingen en sectoren’ die mensen van kleur uitsluiten en die zo leiden tot een ‘etnostratificatie’ van de arbeidsmarkt. Die raciale hiërarchie wordt in stand gehouden met allerlei subtiele en minder subtiele mechanismes. Het gebrek aan inzicht in die mechanismes is op zichzelf één van die mechanismes.

In haar boek analyseert Diangelo één van die mechanismes. Ze noemt het ‘white fragility’ of witte broosheid. De voorbeelden uit haar eigen leven en haar vormingen die ze geeft om het fenomeen te omschrijven zijn heel herkenbaar voor alle witte mensen die er voor openstaan. Het is de verkrampte houding die voortkomt uit een diep gevoel van boosheid en verontwaardiging vermengd met schaamte wanneer welmenende witte mensen er op gewezen worden dat ze zich racistisch gedroegen of een racistische uitspraak deden. Net die verkramptheid maakt elk gezond gesprek over racisme onmogelijk, schrijft Diangelo.

Verkramptheid

Volgens Diangelo komt die verkramptheid door een totaal verkeerd begrip van wat racisme is. Sinds de jaren 60 is racisme verengd tot ‘intentionele daden van raciale discriminatie gepleegd door moreel slechte personen’. Racisme wordt niet gezien als iets dat structureel, institutioneel en ideologisch is, maar als het gedrag van immorele individuen. Die witte bastions en die etnostratificatie zijn nochtans niet het werk van schuimbekkende commentaarschrijvers op de Facebookpagina van Het Laatste Nieuws. “Ze zijn de optelsom van het volstrekt genormaliseerde gedrag van heel normale witte mensen”, zoals Rachida Aziz schrijft in haar boek Niemand zal hier slapen vannacht.

Maar doordat witte mensen zo’n verkeerde definitie van racisme hanteren wordt elke poging om hen te wijzen op de banden met dat systeem van racisme aangevoeld als een oneerlijke morele aanval. Doordat het zo’n sterk mechanisme is, is witte broosheid geen zwakheid. Het is een krachtig middel om die bastions in stand te houden, aldus Diangelo. Het smoort elke eerlijke persoonlijke en structurele analyse in de kiem. Uiteindelijk demobiliseert het ook. Aangezien racisme niet het probleem is van mensen die zichzelf niet als racist beschouwen, hoeven ze er ook niet al te veel aandacht aan te besteden.

Veel van de mechanismes die Diangelo beschrijft zie je vandaag opduiken in reacties op de opstand tegen racisme in de VS. Eén van de meest venijnige dingen die voortspruiten uit die verkeerde analyse van racisme is bijvoorbeeld het idee dat witte mensen kleurenblind kunnen zijn. “Ik zie geen ras of ik zie geen kleur”, klinkt het dan. Dat kan tot de absurde situatie leiden dat mensen die racisme aanklagen verweten worden racistisch te zijn. Zij zijn immers de enigen die het wel nog over ‘ras’ en ‘kleur’ hebben in een maatschappij die voor de rest geen kleur ziet.

Racisme vs antiracisme

Je kan die broosheid ook aflezen uit de bijzonder heftige en tegelijk zeer onwetende reacties op het concept van ‘white privilege’. Plots wordt dat concept in de ogen van velen dé reden waarom we hier na veertig jaar nog altijd opgescheept zitten met het neoliberalisme en waarom er geen consequente sociale strijd wordt gevoerd. In het boek van Diangelo kom je een interessante definitie tegen van het concept. White privilege, zo schrijft ze, verwijst naar voordelen waar mensen van kleur niet kunnen van genieten en die witte mensen vanzelfsprekend vinden. Het probleem zit dus bij die vanzelfsprekendheid. Het achteloze gedrag dat voortvloeit uit de aanspraak die witte mensen maken op dingen die voor mensen van kleur helemaal niet vanzelfsprekend zijn: veiligheid, overal ongestoord kunnen binnen- en buitenlopen, geen kloppend hart hebben wanneer een combi passeert en zo veel te veel meer. Het is tegelijk ook de achteloosheid waarmee wordt getolereerd dat een grote groep mensen hiervan uitgesloten is en het onvermogen om zich in te leven in wat dat betekent voor de slachtoffers.

Het boek van Diangelo lezen kan helpen om een punt te zetten achter die achteloosheid. Het sluit aan bij de definitie van een ‘racist’ in How to be an antiracist? van Ibram X. Kendi, die deze week Diangelo van de nummer 1-plaats stootte in de bestsellerslijst van The New York Times. Een racist is iemand die racisme ondersteunt door haar of zijn actie of passiviteit, schrijft Kendi (een grote aanrader trouwens voor mensen die begrippen als assimilatie en integratie slordig hanteren). Niet-racistisch zijn is dus geen optie. Er zijn enkel racisten en antiracisten. Passief zijn tegenover zoveel onderdrukking is wel degelijk een privilege.