“In de geschiedenis van Brazilië sinds zijn koloniale ontstaan, was er altijd al meedogenloze corruptie”, zegt magistraat Roberto Livianu, voorzitter van de organisatie Eu Não Aceito Corrupção (Ik Aanvaard Corruptie Niet). Dit instituut is een niet-partijgebonden organisatie van burgers met uiteenlopende achtergronden in de deelstaat São Paulo. Het verzamelt kennis en praktijkervaring om “de cultuur van corruptie omver te werpen”.
Recente onthullingen zijn een gevolg van operatie Lava Jato (Carwash), die gerecht en federale politie in maart 2014 begonnen. Ze onderzochten aanvankelijk alleen een reeks illegale transacties waarbij benzinestations met carwash als dekmantel werden gebruikt.
Het onderzoek dijde uit toen bleek dat enorme sommen van grote projecten van het staatsoliebedrijf Petrobras waren afgeleid, met medeweten van leiders van Petrobras, politici en bedrijven die grote overheidsopdrachten binnenhaalden. Miljarden dollars gingen naar verkiezingscampagnes van grote en middelgrote partijen, die zo hun macht konden bestendigen. Het zette parlementsleden er toe aan wetten goed te keuren die de belangen van de donerende bedrijven dienden.
Anachronistisch systeem
Het grote obstakel, zegt Livianu, is dat politici het voorrecht genieten uitsluitend door hogere rechtbanken te worden berecht. Was dan niet het geval, “dan zaten de senatoren Renán Calheiros, Edson Lobão en Romero Jucá al in de cel”, geeft hij als voorbeeld. Die waren minister in vorige regeringen en hebben vandaag nog altijd een belangrijke functie in het parlement, ook al lopen er tientallen zaken tegen hen voor corruptie.
In het Federale Hooggerechtshof lopen deze zaken echter grote vertraging op. Dit voorrecht geldt voor meer dan 50.000 leden van parlement, regering en de rechterlijke macht. Zoiets bestaat alleen in Brazilië, zegt Livianu. Hij spreekt van een “anachronistisch en onhoudbaar” systeem, dat dringend moet worden afgeschaft.
Er is ook een politieke hervorming nodig, die “de kloof tussen vertegenwoordigers en vertegenwoordigden verkleint”. Vandaag dient het Congres het algemeen belang niet, zegt Livianu.
Een voorbeeld van dit “misprijzen van het volk” noemt hij de manier waarop het Huis van Afgevaardigden een voorstel van het openbaar ministerie heeft verminkt. Het voorstel bevatte tien maatregelen om de strijd tegen de corruptie te versterken en kreeg de handtekening van twee miljoen Brazilianen. Het Huis keurde het voorstel op 30 november goed maar bracht er eerst grondige veranderingen in aan.
“Er is altijd corruptie geweest in Brazilië”, zegt ook econoom João Pedro Stédile, een van de coördinatoren van de Movimento dos Trabalhadores Rurais Sem Terra van (beweging van plattelandsarbeiders zonder grond MST). Die historische realiteit komt volgens hem “doordat een deel van de heersende semifedoale klasse zich altijd publieke middelen heeft toegeëigend voor eigen families en bedrijven. Bovendien ontdoken ze massaal belastingen en kregen ze leningen van overheidsbanken die ze nadien niet terugbetaalden.”
“De grote Braziliaanse bedrijven moeten meer dan 420 miljard real (meer dan 125 miljard euro) aan de sociale zekerheid”, geeft hij als voorbeeld. “Het drama van de laatste tien jaar, in de hele wereld, zoals paus Franciscus aanklaagde, is dat de bedrijven de democratie gekaapt hebben en nu de verkiezing van hun kandidaten financieren. Bij de laatste verkiezingen in Brazilië is 6 miljard real (1,8 miljard euro) op legale wijze uitgegeven aan politieke lobbying.” Daarbij houden we nog geen rekening met geheime en ilegale donaties, zegt hij.
Parlement gaat in tegen volkswil
“Zo krijg je veel bestuurders en een ruime parlementaire meerderheid die duidelijk conservatief zijn en ten dienste staan van de belangen van het kapitaal.” Daarom zal het niets oplossen als je allen maar corrupten berecht en opsluit, ook al is dat op zich een goede zaak. “Een grondige politieke hervorming zou een oplossing zijn, een hervorming die de bevolking opnieuw het recht geeft om zijn echte vertegenwoordigers te kiezen, zonder beïnvloeding door de economische macht. Het huidige Congres, dat corrupt is, zal zo’n hervorming niet doorvoeren”, zegt Stédile
Hij wil daarom campagne voeren bij de Brazilianen om een grondwetgevende vergadering te eisen, maar daarvoor is het nog te vroeg. “De bevolking ziet nu dagelijks aanklachten wegens corruptie op de televisie, ze is zo verbijsterd dat ze niet reageert.”
Operatie Lava Jato had al zware politieke gevolgen. Rechts gebruikte het in 2016 voor zijn campagne om president Dilma Rousseff af te zetten. Die was zelf niet betrokken bij de schandalen maar verschillende leiders van haar Arbeiderspartij PT wel. De Arbeiderspartij hoopt via Lula’s eventuele kandidatuur voor de presidentsverkiezingen van 2018 terug te keren – als hij veroordeeld wordt, kan hij zich echter geen kandidaat stellen.
Het grootste aantal doelwitten van de huidige anticorruptiestrijd door het gerecht zit echter bij de parlementsleden van de regerende coalitie, de twintig partijen die de conservatieve president Michel Temer steunen, vooral de Partij van de Braziliaanse Democratische Beweging (PMDB), waarvan verscheidene ministers en senatoren verdacht of berecht worden.
Door die grote politieke gevolgen kwam het al tot zware aanvaringen tussen rechterlijke en wetgevende macht. Dat conflict werd op 7 maart 2017 nog aangezwengeld toen het Hooggerechtshof PMDB-senator Valdir Raupp in verdenking stelde in verband met 500.000 real (ongeveer 150.000 euro) die hem door een bouwbedrijf was geschonken. Die schenking was geregistreerd door de verkiezingsrechtbank en is legaal, zeggen de parlementairen. Volgens het Hooggerechtshof zijn er daarentegen aanwijzingen dat het gaat om geld dat is afgeleid van contracten met Petrobras.
Daarop gingen Senaat en Huis van Afgevaardigden, de twee parlementen van het Braziliaanse Congres, versneld werk maken van voorstellen om de “criminalisering” van die schenkingen te voorkomen en om amnestie te verlenen aan de huidige beklaagden. Volgens de parlementsleden moet er een onderscheid gemaakt worden tussen geld – zelfs geld van illegale oorsprong – voor verkiezingen en geld voor persoonlijke verrijking. Zoiets is echter totaal onaanvaardbaar, zegt Livianu, omdat het “een loopje neemt met de regels en de democratie een nieuwe slag toebrengt.”
