‘Jullie allen, kijk naar ons om! Wij lijden, net zoals het woud lijdt. Heel het woud! Het woud gaat dood (…). Hoelang zijn ze het al aan het doodmaken! Ze vernielen alle bomen die de vruchten voortbrengen die wij eten. Ze vellen de grootste bomen. Wie zijn het die dat doen? De garimpeiro’s (…). Ons land is morsdood (…) en zoals het woud verwoest wordt, zo worden ook wij om het leven gebracht. (…) door de garimpeiro’s (…). Dat is wat wij hier allemaal meemaken, op onze eigen grond. En dus willen we jullie de ogen openen.’

Ergste crisis sinds jaren

Dit is de smeekbede van een leider van het Yanomani-volk, een inheemse groep van zo’n 35.000 mensen die in kleine gemeenschappen van 50 tot 400 mensen aan de randen van het Amazonewoud leven, voornamelijk in de Braziliaanse deelstaat Roraima. In dit afgelegen gebied (helemaal in het noorden van Brazilië), omsloten door de buurlanden Venezuela en Guyana, speelt zich op dit moment een van de ergste humanitaire crisissen af die de inheemse bevolking van Brazilië heeft gekend sinds de democratisering van het land. Het is zo erg dat de regering-Lula na haar aantreden in januari dit jaar onmiddellijk de noodtoestand heeft uitgeroepen.

Er is in de eerste plaats een gezondheidscrisis, die bijna alle Yanomani-dorpen treft. Die gemeenschappen leven erg geïsoleerd zijn, beschikken niet over eigen gezondheidscentra en hebben geen toegang tot zorg en geneesmiddelen. Daardoor richten ingevoerde ziekten zoals malaria, covid en griep een ravage aan onder de bevolking, die door haar lage immuniteit des te kwetsbaarder is.

Tegelijk woedt er een voedsel- en voedingscrisis, want hun voedsel is schaars geworden en raakt steeds verder buiten bereik. De combinatie van deze twee heeft het sterftecijfer de hoogte in gestuwd. Het overleven van dit volk zelf komt op termijn in gevaar.

Deze tragedie kwam nog maar recent in de media, ook al is ze niet het gevolg van een ongelukkige samenloop van omstandigheden, maar van de donkerste tijden van de koloniale verovering. Ze was dus voorspelbaar, voorzien en zelfs aangekondigd. Ze is de finale manifestatie van een latent sociaal en territoriaal conflict dat tientallen jaren geleden al is begonnen. Deze plotse verslechtering van de leefomstandigheden van de Yanomani-gemeenschappen is het resultaat van de toenemende druk op hun grondgebied door illegale mijnbouwactiviteiten. President Lula noemde ze al een ‘genocide’.

Op zoek naar goud en edelstenen – die in het leefgebied van de Yanomani overvloedig te vinden zijn – dringen de garimpeiro’s (clandestiene goudzoekers) de laatste jaren inderdaad steeds dieper het woud in. Ze beschadigen het milieu nog meer, misdragen zich tegenover de gemeenschappen en vallen hun dorpen aan. Dit alles met de steun (en vaak voor rekening) van rijke ondernemers, lokale politici, militairen, boswachters en grondeigenaars uit de omgeving, zelfs van criminele bendes.

Als voorhoede van de pioniers in de regio konden de garimpeiro’s bovendien rekenen op de inschikkelijkheid, zo niet de medeplichtigheid, van de extreemrechtse regering van Jair Bolsonaro. Hij heeft nooit onder stoelen of banken gestoken dat hij de aanstichters en begunstigden van deze roofbouw, waarvan de basis gelegd werd door het kolonelsregime, gunstig gezind was.

Roraima, het nieuwe beloofde land

In Roraima heeft bijna iedereen een band met de mijnen. Goud zoeken (in de meeste gevallen illegaal) was en is nog steeds voor vele, merendeels arme gezinnen de voornaamste, vaak zelfs de enige bron van inkomsten. Het was vaak ook de springplank naar een hogere economische standaard van de nouveaux riches die vandaag in hun glimmende pick-ups door de straten van de hoofdplaats Boa Vista paraderen.

Deze jonge Amazonestaat koos bij de presidentsverkiezingen van zowel 2018 als 2022 met een verpletterende meerderheid voor Bolsonaro en bij alle belangrijke lokale politieke mandaten blijft ze hardnekkig vertegenwoordigers kiezen die uit de mijnsector komen of er nauw bij betrokken zijn. Openlijk kritiek uitbrengen op de activiteiten van illegale gouddelvers is hier dan ook ‘ongepast’.

Meer zelfs, de garimpeiro wordt er bewonderd, vereerd met een zeven meter hoog standbeeld in het centrum van Boa Vista. Een standbeeld dat doet denken aan dat andere van de bandeirantes paulistas (mannen die jaagden op slaven, goud en edelstenen) in Sao Paulo, de economische metropool in het zuidoosten van het land. Dat standbeeld werd opgericht ter verheerlijking van de expansie en economische ontwikkeling van Sao Paulo en is daar nog steeds hét symbool van.

Goudkoorts doet bevolking Boa Vista bijna vertienvoudigen

Boa Vista, in de jaren 1950 nog een groot dorp met nauwelijks 5.000 inwoners (hoofdzakelijk soldaten, missionarissen en handelaars), is de enige hoofdplaats van de 27 Braziliaanse deelstaten ten noorden van de evenaar. Ze kende vanaf het midden van de jaren 1970 een enorme bevolkingsexplosie. Het aantal inwoners steeg van rond de 36.000 tot bijna 300.000 vandaag (600.000 in de hele deelstaat).

De belangrijkste oorzaak van die boom was de ontdekking van goud in een van de zijrivieren van de Rio Branco. Mijnwerkers zonder geld, boeren zonder land, kolonisten uit andere delen van het land, land- en bosarbeiders en avonturiers op zoek naar rijkdom stroomden massaal toe in dit nieuwe eldorado, dit nieuwe beloofde land.

Deze migratiebeweging werd fel aangemoedigd door het kolonelsregime (1964-1985). Door de bevolking te laten aangroeien en de ontginning van het gebied te bevorderen kon dat economisch deel gaan uitmaken van het ‘nuttige’ Brazilië en dat was geheel in lijn met de grote economische en strategische doelstellingen van het Nationaal Integratieplan dat de generaals voor het Amazonegebied hadden bedacht. Bovendien beveiligden ze op die manier de noordgrens van het land (die nog steeds flou en vaak betwist was) en ontmoedigden ze externe inmenging in het gebied of internationale aanspraken erop. Ook de bouw van een grote verkeersweg door het Amazonegebied diende dat doel. De weg moest zorgen voor een vlot verkeer van mensen en grondstoffen.

In die tijd was de verovering van die immense, zogenaamd ‘niet door mensen bewoonde’ ruimte van vitaal belang voor het kolonelsregime, dat geconfronteerd werd met een groeiend aantal grondgeschillen en vreesde voor volksopstanden in Brazilië. Voor het regime was het versnellen van de kolonisatie van die gebieden in de Amazone door langs de nieuwe verkeersaders stukken grond te verdelen, een geliefkoosd middel om het gevaar voor oproer te neutraliseren zonder aan het grootgrondbezit te hoeven raken. De militaire staat vond het dus nodig om, zoals de regering van generaal-president Emílio Garrastazu Médici (1969-1974) het met haar beroemde slogan aankondigde, ‘gronden zonder mensen’ uit te delen aan ‘mensen zonder grond’.

Het plan van de militairen heeft ontegensprekelijk de kolonisatie van de regio versneld, maar toch was het de ontdekking in 1985 van een enorme goudafzetting die de migratiebeweging naar Roraima een beslissende impuls gaf. In vier jaar tijd, van 1987 tot 1990, arriveerden 30.000 tot 40.000 door de goudkoorts gegrepen garimpeiro’s in de deelstaat, met daarbij nog eens tienduizenden migranten op zoek naar goedkope en vruchtbare grond.

Als gevolg van deze massale instroom kwamen de inheemse gemeenschappen en hun rechten nog zwaarder onder druk te staan. De indringers schonden hun grondgebied, vernietigden voedingsgewassen, ontbosten op grote schaal, sloten wegen af, vervuilden rivieren met kwikzilver, verspreidden ziektes, bedreigden, overvielen en plunderden dorpen. Seksueel geweld, verkrachting, moord … Het gebeurde allemaal onder de ogen van medeplichtige politieagenten en rechters.

Sterke internationale campagne voor inheemse volkeren

Aan het begin van de jaren 1990 was de toestand in de deelstaat zo benard dat de eerste democratisch verkozen regering van Brazilië (1990-1992, onder Fernando Collor) onder druk van een krachtige internationale campagne ter verdediging van de rechten van inheemse volkeren, begon met een grootschalige operatie voor het afbakenen van inheemse gebieden en natuurgebieden, overeenkomstig de grondwet van 1988. Vervolgens zetten de regeringen van Fernando Henrique Cardoso (1994-2002) en vooral de eerste van Lula deze inspanning voort.

Lula erkende onder andere officieel het uitgestrektste beschermde gebied van het land, het inheems grondgebied annex reservaat Raposa Serra do Sol in het noorden van de deelstaat: bijna 1,8 miljoen hectare tropisch woud, heuvels en bossavanne bewoond door de Macushi, Wapishana, Ingariko, Taurepang en Patamona, samen ongeveer 20.000 mensen.

Maar in Roraima, waar zoveel mensen leven van de mijnbouw, werd nooit aanvaard dat reservaten en inheemse gebieden dergelijke bescherming genoten. Het onbegrip bij de bevolking groeide uit tot diepe wrok tegen de federale staat en de milieuactivisten en verdedigers van de inheemse bevolking. Zij werden ervan beschuldigd dat ze de regio beroofden van de sleutels tot haar ontwikkeling (goedkope vruchtbare gronden, grote kansen voor mijn- en bosbouw, waterreserves, potentieel voor hydro-elektriciteit enzovoorts) ten gunste van een kleine minderheid.

Groeiende xenofobie

De vijandigheid en de xenofobie jegens de inheemse volkeren namen toe, ze werden algemeen beschouwd als een bevoorrechte hoewel ‘onproductieve’, zo niet ‘nutteloze’, bevolking. De beschermingsmaatregelen wekten eveneens de woede op van de militairen, die gruwden bij de gedachte dat deze gronden aan hun gezag zouden worden onttrokken, mogelijk onderworpen aan invallen van buitenaf en uiteindelijk misschien, in hun ogen het ergst van al, onder internationaal beheer geplaatst.

Als koploper van al dit behoudsgezinde verzet tegen de afbakening van inheemse gebieden heeft de overheid van de staat Roraima, met de steun van diverse bondgenoten, herhaaldelijk getracht om de operatie tegen te houden door middel van rechtszaken en een beroep op het Hooggerechtshof. Toch zijn de rechten van de inheemse gemeenschappen steeds bevestigd gebleven, overeenkomstig de grondwet van 1988.

Maar met de afzetting van Dilma Rousseff in 2016, die door de ultraconservatief Michel Temer werd vervangen, en dan vooral de komst van Jair Bolsonaro in januari 2019 veranderde het spel. Als kandidaat van de militairen en de grote agro-industriële lobby’s deed deze extreemrechtse president zodra hij aan de macht kwam er alles aan om de grondwettelijke bescherming van inheemse volkeren en hun gebieden via de achterdeur te ondermijnen. Met hem ving in de geschiedenis van Brazilië opnieuw een duistere periode aan voor de inheemse volkeren.

De regering-Bolsonaro: terug naar een beleid van roofbouw

Jair Bolsonaro heeft nooit een geheim gemaakt van zijn minachting voor de inheemse volkeren noch van zijn wens om het overheidsbeleid te ontmantelen dat door zijn voorgangers is ingevoerd om hun sociale en territoriale rechten te waarborgen. Zijn vele controversiële uitlatingen zijn daar het bewijs van. Tijdens zijn kiescampagne verkondigde hij meermaals dat, als hij verkozen werd, ‘er geen centimeter inheems land meer zou worden afgebakend’.

Een paar weken voor zijn aantreden verklaarde hij nog in een toespraak voor de militaire school van Rio over het reservaat Raposa Serra do Sol: ‘Het is een van de rijkste gebieden ter wereld. Jullie moeten het op rationele manier ontginnen. En wat de indianen betreft: geef ze een royalty (sic) en integreer ze in de maatschappij.’ De grote lijnen van zijn programma voor het Amazonegebied lagen al vast.

Hij voegde de daad bij het woord, pakte ermee uit dat hij zelf een garimpeiro was geweest tijdens zijn tijd als militair in een garnizoen in de staat Bahia en maakte effectief een eind aan de afbakening van inheemse grondgebieden: de werkzaamheden werden stilgelegd. Zijn regering ondermijnde ook stelselmatig de instellingen voor de bescherming van het milieu en de inheemse gebieden, door te snoeien in hun budgetten, hun personeel in te krimpen of bondgenoten te droppen in hun bestuur.

Verder ontnam hij de federale wethandhavingsinstanties hun actiemiddelen, waardoor de regio opnieuw in een klimaat van straffeloosheid terechtkwam. Hij deed het aantal toegekende mijnbouwvergunningen in het Amazonegebied explosief toenemen, ook in de gebieden die als de best geconserveerde golden.

Zo gaf generaal Augusto Heleno, gewezen commandant van het leger in het Amazonegebied en groot tegenstander van het inheemsenbeleid, zodra hij benoemd werd aan het hoofd van het Presidentieel Institutioneel Veiligheidsbureau, toestemming voor goudwinning langs een deel van de Rio Negro, in de gemeente São Gabriel da Cachoeira in de staat Amazonas. Daar leven elf geïsoleerde inheemse gemeenschappen.

Daarvoor had hij ook al zijn goedkeuring gegeven voor prospectie van het natuurreservaat Pico de Neblina (in het uiterste westen van dezelfde staat) op de zeldzame aardmetalen niobium en tantalium. En aan een ondernemer uit de regio gaf hij de toestemming om prospectie te doen naar diamant in een gebied van ongeveer 10.000 ha langs de staatsgrens van Roraima.

Het zal niemand verrassen dat dit doordachte ontrafelen van de beschermingsmechanismen, gepaard met een beleid van grootscheepse ontginning van beschermde gebieden werd toegejuicht in Roraima. Het doet sterk denken aan het ‘ontwikkelingsprogramma’ van het Amazonegebied dat het kolonelsregime vanaf de jaren 1970 uitvoerde.

Carte blanche voor illegale mijnbouw

De als ‘bevrijdend’ ervaren acties van de regering-Bolsonaro gaven opnieuw carte blanche aan de illegale mijnbouw en zijn een aanmoediging om inheems land binnen te dringen. Met tragische gevolgen voor de plaatselijke gemeenschappen.

In zijn recente rapport van 2022 stelt CIMI (de Inheemse Zendingsraad) een significante toename vast van ‘invasies, van wederrechtelijke toe-eigening, illegale ontginning en beschadiging van erfgoed’ gedurende de laatste zes jaar, met een piek in 2021. In dat jaar werden 305 van dit soort gevallen geregistreerd, waarbij 226 inheemse grondgebieden in 22 deelstaten werden getroffen. Vooral het land van de Yanomani heeft zwaar onder deze invasies geleden.

Een rapport van een platform van regionale inheemse organisaties (Hutukara Associação Yanomani en Associação Wanasseduume Ye’Kwana) geeft aan dat de illegale garimpo’s (goudvindplaatsen) met 3.350 procent zijn toegenomen tussen 2016 (toen Dilma Rousseff werd afgezet) en 2020. En dat de oppervlakte van door goudzoekers vernielde bossen, oevers en riviereilanden tussen oktober 2018 en december 2021 bijna verdrievoudigd is: van 1.200 ha naar 3.272 ha. Sinds de afbakening van het Yanomani-gebied werd nooit eerder zo’n hoge graad van destructie vastgesteld.

Het platform noteert verder dat zich door al deze indringingen in het Yanomani-gebied een klimaat geïnstalleerd heeft – zoals sinds het begin van de democratisering van Brazilië niet meer werd gezien – van systematische schending van de rechten van de gemeenschappen die er leven: ‘Naast ontbossing en vernieling van de watervoorraden heeft de illegale goud- en kassiterietwinning op het grondgebied van de Yanomani een explosieve toename van malaria en infectieziekten teweeggebracht, met zware gevolgen voor de volksgezondheid en voor de economische situatie van de gezinnen, evenals een schrikwekkende opleving van het geweld tegen de inheemse bevolking.’

Ook steeds meer gewapende aanvallen op inheemse gemeenschappen

Volgens de CIMI heerst er vandaag de terreur, doordat de bijna 20.000 garimpeiro’s steeds vaker gewapende aanvallen plegen op de gemeenschappen. En ze hen de toegang tot essentiële goederen en geneesmiddelen ontnemen (waar groepen garimpeiro’s zich meester van gemaakt hebben of die soms zelfs verduisterd werden door ondernemers en lokale politici). Een van de gevolgen is een enorme stijging van de kindersterfte: sinds 2019 werden 570 gevallen gemeld van Yanomani-kinderen die gestorven zijn door ondervoeding, infectieziekten of ziekten die met de kwikverontreiniging in verband gebracht worden, en die niet konden worden verzorgd. Dat is één kind iedere 72 uur.

President Lula: terugkeer naar de rechtsstaat

De regering-Bolsonaro sloot bewust de ogen voor de tragedie die zich in Yanomani-land afspeelt. De herhaalde oproepen om hulp van de gemeenschappen en hun verdedigers vielen in dovemansoren. Terwijl Bolsonaro en zijn ministers regelmatig vertegenwoordigers van de garimpeiro’s ontvingen in hun gecapitonneerde kantoren in Brasilia om naar hun grieven te luisteren, vonden de caciques van de Yanomani en de vertegenwoordigers van rechtenorganisaties van inheemse volkeren er altijd de deur gesloten.

Door de laksheid van de regering was het wachten tot in 2021 een gerechtelijke uitspraak de federale staat dwong zijn veiligheidstroepen in te zetten om te voorkomen dat garimpeiro’s de inheemse gebieden binnendrongen en zich misdroegen tegen de gemeenschappen en om recalcitrante gouddelvers te verwijderen.

Toch het is pas na Bolsonaro’s nederlaag bij de presidentsverkiezingen en het decreet tot afkondiging van de noodtoestand dat Lula meteen na zijn verkiezing ondertekende, dat de federale staat echt opnieuw het heft in handen heeft genomen. Door te breken met het laissez-fairebeleid van de extreemrechtse regering herbevestigde de federale staat zijn gezag als hoeder van de rechten van deze gemeenschappen.

Nieuwe uitdagingen

De uitdaging is enorm. En in Roraima, waar de garimpeiro-lobby machtig en goed georganiseerd is en de steun geniet van zowel de lokale politieke en economische elite als een groot deel van de bevolking, is ze nog groter dan elders. De weerstand is er hardnekkig.

Aan het eind van 2022 werden, als represaille tegen de staatsinterventie, meerdere aanvallen gepleegd op openbare instellingen en vertegenwoordigers van de federale staat. Overigens zitten er in alle lagen van de macht nog talrijke (en machtige) pro-Bolsonaro-aanhangers, die de hoop koesteren revanche te nemen en hun roofzuchtige praktijken te hervatten.

Het lot van de inheemse grondgebieden in Roraima blijft dus de speelbal van de politieke en institutionele bokkensprongen van Brazilië. Maar ook van de conjunctuur en de grote trends in de wereld. Vanwege hun begeerde aardmetalen – die onontbeerlijk zijn voor de energietransitie waar de internationale gemeenschap naar verlangt – lopen deze gronden gevaar vroeg of laat het toneel te worden van een nieuwe stormloop, naarmate de prijzen van deze strategische grondstoffen – en dus de eruit voortvloeiende winstmogelijkheden – blijven stijgen.

De niobiumreserves (90 procent van alle niobium wordt sowieso al in Brazilië geproduceerd) die nog in Roraima verborgen zouden liggen, genieten alvast veel belangstelling. Voor de inheemse bevolking zou de ‘vloek van het goud’ binnenkort weleens kunnen worden opgevolgd door de ‘vloek van de zeldzame aardmetalen’. In een dergelijke context is geen enkel recht en geen enkele bescherming ooit definitief verworven. Nu het akkoord tussen de EU en Mercosur op het punt staat werkelijkheid te worden, vraagt de situatie van de inheemse volken en grondgebieden meer dan ooit een verhoogde waakzaamheid.

Noot

Voor verklarende noten en de volledige bibliografie, zie de brontekst: https://www.cetri.be/La-malediction-de-l-or-en?lang=fr