In 1963 voorspelde sciencefictionauteur Philip Kindred Dick dat er ooit een tijd zal komen waarin we niet langer zullen zeggen: “Ze bespioneren me via mijn telefoon”, maar wel “Mijn telefoon bespioneert me”.” Jammer dat de auteur, die in 1982, overleed en op wiens werk de film Blade Runner werd gebaseerd, het niet meer mag meemaken.

Want ondertussen is het duidelijk dat een halve eeuw na zijn visionaire uitspraak dit toekomstscenario niet langer meer behoort tot de sciencefiction, maar tot de realiteit. De Amerikaanse NSA-klokkenluider, Edward J. Snowden, die de globale afluisterpraktijken van zijn voormalige werkgever aan het licht bracht, werd door The Guardian uitgeroepen tot man van het jaar. Anno 2013 werd het immers duidelijk dat de privacy van burgers, overheden en bedrijven wereldwijd wordt geschonden.

Merkel

Dat niemand wordt gespaard is ondertussen bewezen via de uitgelekte documenten die onverwijld aan het licht brachten dat zelfs de Duitse Bondskanselier, Angele Merkel, door de Amerikanen werd afgeluisterd, maar dat ook de Britse Geheime Dienst (GCHQ) informatie bijeenscharrelt op een wijze waarbij je vraagtekens kan stellen. Niets is nog privé dezer dagen en dat geldt zeer zeker ook voor alle gebruikers van sociale netwerken.

Delen is hip

Nooit eerder deelden meer dan een miljard mensen, waaronder vijf miljoen Belgen, zoveel informatie met mekaar dan op socialennetwerksites. Populaire sites zoals Facebook hebben de spreekwoordelijke muren tussen familie, vrienden, kennissen, collega’s en zelfs totaal onbekenden neergehaald. Onlinevrienden delen gretig hobby’s, burgerlijke staat, interesses, foto’s, ideologie. De netwerksites verwierven op zeer korte tijd een niet te onderschatten invloed op de samenleving. Want het is toch fantastisch om op de hoogte te blijven over het wel en wee van verre vrienden en kennissen. Vaak gaat het over personen die je slechts zelden tegenkomt of zelfs nooit meer. Vandaar zowat alle gebruikers ‘delen’ belangrijker vinden dan privacy. Delen is gewoon in.

Context

De vraag is nu of dit allemaal zo onschuldig is als het lijkt? In dit boek, uitgegeven door het Davidsfonds werpen vijf onderzoekers een licht op wat overheden, socialennetwerksites, andere gebruikers en bedrijven doen met de overvloed aan persoonlijke informatie die gebruikers, bewust of onbewust, online zetten en plaatsen daarbij een aantal begrippen in de juiste context.

Privacy: een abstract begrip

“Privacy”, stelt Standaardjournalist Dominique Deckmyn, in het voorwoord van deze uitgave, “is een vaag abstract begrip waar niet eens een Nederlands woord voor bestaat. Hoe belangrijk en hoe relevant kan het dan zijn?” vraagt hij zich af. Het lijkt bovendien ook geen rationeel begrip te zijn. “Wie zijn terughoudendheid tegenover, pakweg, Facebook wil verdedigen, die klinkt weinig overtuigend. Als iemand anders daar dan tegenover stelt dat je van Facebook tenslotte toch een heel nuttige dienst krijgt, helemaal voor niks, en dat je dus niet moet zeuren, dan klinkt dat heel nuchter en redelijk.” Deckmyn zou het nuttig vinden als er een hipper woord voor privacy zou worden gevonden. “Maar belangrijker dan dat is dat we dit nieuwe economische systeem beter doorgronden zodat we een helder inzicht krijgen op wat we precies (op)geven als we ons aansluiten bij een dienst als Facebook, en wat we daarvoor terugkrijgen.” En op die en andere vragen geeft dit boek een genuanceerd antwoord.

Facebook kijkt mee

Tal van mensen gebruiken Facebook niet alleen om grappige filmpjes te ‘liken’, maar ook om soms controversiële meningen te uiten of om politieke demonstraties te organiseren. Op die momenten is Facebook geen onschuldig tijdverdrijf meer. In het eerste hoofdstuk analyseert onderzoeker Mathias Vermeulen hoe Facebook succesvol gebruikt werd in die context, maar ook hoe de website democratische processen kan tegenwerken. De andere kant van de medaille is immers ook belangrijk om in de schijnwerpers te zetten. De invloed van de site is groot, want als Facebook een land was zou het door haar 1,1 miljard gebruikers even groot zijn als China of Indië. Facebook kijkt dus overal mee en is tevens een favoriet speeltje van criminelen en dus ook van misdaadbestrijders geworden. En uiteraard is er ook sprake van een Facebookpolitie die de zedelijkheid van de site viseert en eventueel tot (zelf)censuur overgaat.

Waarom Facebook gratis is

In de bijlage van onderzoeker, Rob Heyman, verwerft de lezer een klare kijk op de bedrijfsstructuur van Facebook, – dat een beursgenoteerd bedrijf is en legt hij uit hoe de site er in slaagt winst te maken zonder een gebruikerstarief op te leggen. Het is wel schrikken hoe handig het systeem gebruik maakt van het surfgedrag van haar cliënteel om gepersonaliseerde reclame naar zorgvuldig geselecteerde doelgroepen te focussen. Het gebruik van cookies zet mechanismen in werking zonder dat de gebruiker er iets van merkt, maar die door gerelateerde bedrijven gretig voor commerciële doeleinden worden gebruikt. In de toekomst zal er meer reclame op Facebook voorkomen, maar het gebruik van de site blijft omwille van de succesformule gratis. Dit kan het bedrijf blijven waarmaken omdat ze de persoonsgegevens waarover het beschikt als ‘munteenheid’ gebruikt.

Socialemediawijsheid

De andere hoofdstukken geschreven door onderzoekers Dorien Baelden, Raf De Wolf en Eva Lievens, behandelen onderwerpen zoals cyberpesten, de rol van ouders en leerkrachten inzake het recht op privacy van jongeren, privacybeheer in het algemeen en een zogenoemde ‘Roadmap voor socialemediawijsheid’ waarin een beslissingsboom vragen en antwoorden in kaart brengt en een overzicht geeft van instanties die informatie verstrekken, klachten behandelen, praktische tips of online ondersteuning aanbieden.

Socialennetwerksites, besluit het boek, zijn een voorbode van wat ons in de nabije toekomst op het vlak van veranderingen in informatie- en communicatietechnologie te wachten staat. We staan er nauwelijks bij stil, maar we worden gefilmd, beloerd, gemonitord, gescreend en gedatabased dat het een lieve lust is. Het recht op privacy is een mensenrecht, maar blijft het nog overeind?

Alziende oog

Wordt het in de driehoek afgebeelde alziende goddelijke oog ‘Hier vloekt men niet” een prent die in het katholieke Vlaanderen overal, tot in de cafés toe aan de muur hing, vervangen door de sociale netwerkplatformen? Vast staat dat de wereld groter is geworden en snakt naar nieuwe vaardigheden. De onlinewereld heeft dus nood aan aangepaste gedragscodes en meer bewustzijn over evoluerende privacyconventies. Want het oog van zowel gebruikers als aanbieders van onlinediensten reikt nu verder dan ooit.

Dit boek geeft in ieder geval een beter inzicht in de mogelijk privacy-gerelateerde risico’s die je als gebruiker van socialenetwerksites loopt. Uitloggen hoeft niet, maar na het lezen van deze uitgave zal je er ongetwijfeld waakzamer en weerbaarder mee omgaan.