Dirk De Wachter is psychiater-psychotherapeut en diensthoofd systeem- en gezinstherapie aan het Universitair Psychiatrisch Centrum van de KU Leuven. Daarnaast is hij ook opleider en supervisor in de gezinstherapie in diverse centra in binnen- en buitenland.

In de huidige psychiatrie is borderline veruit de meest gestelde diagnose. De Wachter stelt dat het onderscheid tussen patiënten en niet-patiënten moeilijk te maken is en schetst borderline als een maatschappelijk ziektebeeld.

Ik vroeg me bij het lezen van dit boek soms af of de auteur dit werk niet te veel baseert op de patiënten die hij in zijn praktijk ziet en spreekt en daardoor een vertekend beeld van de realiteit heeft.

Wie Dirk De Wachter ooit aan het woord hoorde op één van de studiedagen waarbij zijn expertise ingeroepen wordt, weet dat deze man rake observaties op humoristische wijze kan brengen. Jammer dat deze humor in dit boek weinig of niet terug te vinden is.

Borderline als diagnose

Twintig jaar geleden was neurose de belangrijkste psychiatrische problematiek, de norm. De term borderline duidde toen op een grens ergens tussen een neurose en een psychose.

Inmiddels is de diagnose borderline veranderd in een verzamelnaam voor een divers palet aan ziektebeelden. Volgens het Amerikaanse handboek voor diagnose en statistiek van psychische aandoeningen (DSM – Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders), dat wereldwijd gebruikt wordt als standaardwerk, dient BPS of Borderline Personality Disorder omschreven te worden als “een diepgaand patroon van instabiliteit in intermenselijke relatie, zelfbeeld en affecten en van duidelijke impulsiviteit, beginnend in de vroege volwassenheid en tot uiting komend in diverse situaties”.

Vervolgens is er een lijst van negen criteria. Als je aan vijf van deze criteria voldoet, kan de diagnose borderline aangewezen zijn. De Wachter toont in dit boek aan dat deze criteria ook voor de Westerse maatschappij als geheel gelden. Hij confronteert de lezer met onze huidige levenswijze en biedt inzicht. Het is een uitdaging om jezelf te bevragen aan de hand van de negen criteria en als je zelf aan het ziektebeeld voldoet, zou dan je buur, je collega of wie dan ook, eigenlijk de hele maatschappij, niet ziek kunnen zijn?

Link met literatuur

Vanuit de overtuiging dat romans verwoorden wat er in de wereld gebeurt, meestal duidelijker en preciezer dan de wetenschap dat doet, verwijst De Wachter regelmatig en uitgebreid naar een schare gerenommeerde auteurs. Hij gebruikt flarden uit het werk van onder meer Ian McEwan, Arnon Grunberg, Karel Capek, Jaap Kruithof, Stéphane Hessel, Guis Kuijer en George Orwell om zijn bevindingen kracht bij te zetten.

Aan de hand van werk van filosofen Emmanuel Levinas, Martin Heidegger en René Descartes verduidelijkt de auteur zijn standpunt. Hij geeft hiermee ook aan dat kunst kan helpen om afstand te nemen van de waan van de dag en dus de wereld kan veranderen.

Psychoanalyticus Paul Verhaeghe komt verschillende keren aan bod, hij schreef ook een korte nota op de achterflap. Het neoliberalisme waarover Verhaeghe het geregeld heeft, de ik-maatschappij en het idee dat de zoektocht naar genot en geluk de leegte kan vullen passeren allen de revue.

Elk hoofdstuk dat één van de negen criteria behandelt, wordt ingeleid met een citaat van de hedendaagse Franse auteur Michel Houellebecq. In werken als Elementaire deeltjes, Mogelijkheid van een eiland en De wereld als markt en strijd benadrukt Houellebecq de lelijke zijde van de moderne samenleving en de positie van de mens erin.

Criteria voor de diagnose

Ze alle negen behandelen, leidt ons te ver. Ik bespreek er enkele.

Verlatingsangst, criterium 1 en instabiele, intense relaties, criterium 2

Door het wegvallen van het (kern)gezin komen steeds meer kinderen uit gebroken gezinnen, éénoudergezinnen en nieuw-samengestelde gezinnen.

Een uitgebreide studie van de KU Leuven toont aan dat kinderen van gescheiden ouders gemiddeld meer moeilijkheden ervaren in hun levensloop dan kinderen uit een klassiek gezin. Maar ook deze laatsten worden geconfronteerd met nieuwe visies op gezinsbanden, op een andere vorm van hechting omdat de focus ligt op zelfontplooiing.

Ik vind dat De Wachter hierbij een te eenzijdig negatieve kijk op de wijzigende gezinssamenstelling geeft, er zijn immers ook tal van gezinnen waar iedereen zich weet aan te passen aan de nieuwe samenstelling en waar de kinderen er juist sterker uit komen.

Ook het wegvallen van religie, van een fundering op religieuze basis, toont aan dat verbanden en gedeelde waarheden verdwijnen.

Criterium 2, het hebben van instabiele en intense relaties, sluit hier nauw bij aan. We willen een intense relatie en van zodra deze niet meer voldoet, gaan we op zoek naar een nieuwe. Consumentisme ten top gedreven.

Identiteitsstoornissen, criterium 4 en affectlabiliteit, criterium 5

De Wachter dreigt drammerig en belerend over te komen, al schrijft hij nog zo vaak dat het vroeger niet beter was, toch bekruipt me soms toch het idee dat dit nu juist wel de boodschap is.

Ieder stelt zich de vraag ‘Wie ben ik?’ en ‘Wat doe ik hier?’. De Wachter stelt dat onder meer door het verdwijnen van klassieke waarheden, het vervagen van de sekserollen, de dwingelandij van uiterlijk vertoon en de dominantie van beeldcultuur mensen stuurloos zijn geworden en een onvolledige identiteit ontwikkelen.

Affectlabiliteit, criterium vijf, hangt nauw samen met criterium vier. Zonder basis, zonder diepte gaat de mens op zoek naar onmiddellijk genot, naar ‘nu’, ‘nieuw’ en ‘hip’. ‘We genieten ons te pletter, maar niemand is tevreden’ (Paul Verhaeghe).

Voorbijgaande, stressgebonden paranoïde dissociatiesymptomen, criterium 7 

Door het vertoeven in een virtuele wereld, het aannemen van een virtuele identiteit, door het gamen en multitasken met mobiel internet en smartphone verliezen we het contact met de realiteit en het vermogen om echte contacten te leggen.

Internetcommunicatie als manier om echte emoties te ontlopen. Ouders hebben hier inderdaad een opdracht om hun kroost te ondersteunen en te corrigeren waar nodig.

Automutilatie en suïcidaliteit, criterium 8

Door de dwangmatige zoektocht naar geluk, het gevoel van zinloosheid en leegte en de druk van de meritocratie beslissen steeds meer mensen om er een einde aan te maken. België is koploper wat betreft het aantal zelfmoorden.

Een ander fenomeen is de toename van euthanasie, mensen die beslissen dat hun leven niet meer kwaliteitsvol is. Zonder een waardeoordeel uit te spreken stelt de auteur in vraag wat individuen het recht geeft om deze beslissing te nemen en geeft aan dat de maatschappelijke discussie soms heftig is. De reactie vanuit katholieke hoek op de keuze die Hugo Claus in 2008 maakte spreekt boekdelen: zij vond deze keuze edelmoedig noch groots.

Er is hoop

Als slotconclusie meent De Wachter aangetoond te hebben dat we in Borderline Times leven, niet alleen op medisch-psychologisch vlak, maar ook op politiek-sociologisch, antropologisch, cultureel, filosofisch en religieus gebied.

Zonder al te pessimistisch te worden heeft De Wachter een boek geschreven dat een ruim en divers publiek verdient, omdat het aanzet je te bezinnen over de manier waarop je met een sterk veranderende wereld kan en zal omgaan.

Het hoopgevende engagement bij jongeren, alternatieve manieren van ondernemen, protestacties allerhande zoals de indignados en de Occupy beweging tonen aan dat niet iedereen zo maar gewillig meeloopt met de meute en dat het mogelijk en nodig is om de gang van zaken in vraag te stellen.

Vond je deze bespreking interessant? Je steunt DeWereldMorgen.be door dit boek bij ons te kopen!