IJsland was gedurende z’n relatief korte geschiedenis eerst onder het bewind van Noorwegen en daarna onder dat van Denemarken. Hoewel het nationalistisch gevoel zich bij de bevolking al langer liet horen, werd het eiland pas in 1943 volledig onafhankelijk.[1] De grondwet bleef sinds de onafhankelijkheidsverklaring ongewijzigd.
Na de val van de Kaupthing bank in 2008[2], waarbij IJsland met een enorme staatsschuld opgezadeld werd, ontstonden er grote sociale bewegingen. De roep om een herziening van de grondwet klonk almaar luider.
Omdat IJsland slechts 320.000 inwoners telt, had men het voordeel dat men kon experimenteren met een zogenaamde ‘crowd-sourced grondwet’.
In 2010 werden 25 burgers gekozen die zich over de huidige grondwet moesten buigen. Ze maakten hierbij gebruik van sociale media om naar de mening van hun landgenoten te polsen. In juli 2011 maakten ze hun wetsontwerp over aan het IJslandse parlement (het Althing) dat in mei 2012 besliste om een referendum te houden over 6 onderwerpen. [3]
Op zaterdag 20 oktober hebben iets minder dan de helft van de stemgerechtigden (107.570 personen) de zes vragen beantwoord met ja of nee. De meerderheid (66 procent) stemde in met alle voorstellen. De opkomst was het hoogst in de hoofdstad Reykjavik (51 procent) en het laagst in het zuidelijke district (43 procent).[4]
Het vorig referendum, over de kwestie of Nederland en het Verenigd Koninkrijk moesten worden gecompenseerd voor de val van de Icesave bank, had wel een hogere opkomst (72,9 procent van de stemgerechtigden). [5]
Hieronder staat de letterlijke vertaling van alle gestelde vragen, aangevuld met een verduidelijking van de auteur. [6]
- Wilt u dat het voorstel van de constitutionele raad de basis vormt voor de nieuwe grondwet? (66 procent antwoordde ‘ja’) Met andere woorden:”als er een nieuwe grondwet komt, moet die dan gebaseerd zijn op de ‘crowd-sourced grondwet'”?
- Wilt u dat er in de nieuwe grondwet een bepaling staat dat de natuurlijke rijkdommen die geen particulier bezit zijn, uitgeroepen worden tot nationaal eigendom? (82 procent antwoordde ‘ja’)
Natuurlijke hulpbronnen zijn in IJsland belangrijker dan in België, omdat haast alle warm water, verwarming en elektriciteit er gewonnen wordt uit geothermische bronnen. Momenteel zijn er geen wetten met betrekking tot het gebruik of uitbating van natuurlijke hulpbronnen in IJsland (met de uitzondering dat het recht niet in handen mag vallen van buitenlanders).
Het voorstel zou het beheer en eigendomsrechten van alle natuurlijke goederen (ook alle mariene rijkdommen, mijnbouw en warmwaterbronnen) die niet in particulier bezit zijn, in handen geven van de natie. Het voorstel maakt het dus onmogelijk dat een particulier of bedrijf er nog aanspraak op zou maken. Echter vinden sommige critici de term ‘natie’ te vaag (in de zin van: is ‘natie’ synoniem voor ‘staat’?) en vinden ze de wettelijke (Europese) definitie van ‘natuurlijke hulpbronnen’ te hard voor discussie vatbaar. Niettemin stemde een absolute meerderheid van 82 procent voor het voorstel. - Wilt u dat er in de nieuwe grondwet een bepaling komt over de bestaande (nationale) kerk in IJsland? (57 procent antwoordde ‘ja’)
Momenteel is de heersende Evangelisch-Lutherse kerk de staatskerk van IJsland. In dit voorstel zou de kerk een gewoon statuut krijgen en zou er in de grondwet geen melding gemaakt worden van een ‘nationale kerk’. Dit voorstel wordt echter fel betwist, want het zou betekenen dat de wetgevende – en uitvoerende macht makkelijker een beslissing kunnen nemen over het statuut van de kerk. Dit is tevens de vraag met het minste aantal ja-stemmers, hoewel zij nog steeds ruim de meerderheid vormen. Merk ook op dat hier niet zozeer gepolst wordt naar een ‘scheiding van kerk en staat’. - Wilt u dat er in de nieuwe grondwet een bepaling komt waarbij individuele kandidaten makkelijker kunnen verkozen worden in het parlement (78 procent antwoordde ‘ja’)
Het verkiezen van politici in IJsland gebeurt momenteel door het herordenen en doorstrepen van bepaalde kandidaten op een lijst. Het huidige systeem maakt het complex om iemand in het parlement te verkiezen.
Het nieuwe systeem zou het ook mogelijk maken om kandidaten van verschillende lijsten te selecteren. Het voorgestelde model heeft raakpunten met kiessystemen uit ‘omliggende’ landen zoals Ierland, Denemarken en Zweden. - Wilt u dat er in de nieuwe grondwet een bepaling komt waarbij er een gelijk gewicht gegeven wordt aan stemmen uit alle kiesdistricten van het land? (63 procent antwoordde ‘ja’)
Momenteel zetelen er voor elke regio een gelijk aantal parlementsleden, ongeacht het aantal inwoners van die regio. Echter woont ruim de helft van de IJslanders in de hoofdstad Reykjavik. Een kandidaat uit dat district moet dus veel meer stemmen halen dan een kandidaat uit een dun bevolkte regio om verkozen te raken in het parlement. Men zou dus kunnen stellen dat de stem van een Reykjaviker minder zwaar doorweegt dan die van een (afgelegen) dorpeling. Maar, zo argumenteren de tegenstanders van het voorstel, als er gelijkheid komt, dan hebben de Reykjavikers meer zeggenschap over de dunbevolkte gebieden dan zij die er wonen. - Wilt u dat er in de nieuwe grondwet een bepaling staat waarbij een deel van het electoraat in staat is om een referendum te eisen voor bepaalde problemen? (72 procent antwoordde ‘ja’)
Dit voorstelt moet ervoor zorgen dat de voorwaarden voor het houden van referenda wettelijk bepaald zijn.
Volgens de voorzitster van de Administratie- en het Toezichtscomité van het parlement, Valgerður Bjarnadóttir, zou het voorstel over twee weken klaar moeten zijn. Het wordt dan voorgesteld aan het parlement, waar er eerst over zal gedebatteerd worden en dan over gestemd. Ze hoopt dat dit alles voor de verkiezingen in de lente van 2013 zal gebeuren. De definitieve stemming zou ook kunnen samenvallen met de komende verkiezingen. [7]
Echter, omdat minder dan de helft van de kiezers opdaagden, vrezen sommige inwoners dat het niet-bindende referendum zal worden genegeerd door de politici. Het is dus helemaal nog niet zeker dat de nieuwe grondwet de bestaande zal vervangen, maar het zou in ieder geval de eerste keer zijn in de geschiedenis dat een grondwet op die manier tot stand komt.
Voetnoten
- [1]“A brief History of Iceland”, Gunnar Karlsson
- [2]Meer info over de economische crisis in IJsland: http://en.wikipedia.org/wiki/2008%E2%80%932012_Icelandic_financial_crisis
- [3]http://www.france24.com/en/20121020-icelanders-vote-internet-picked-questions-constitution-state-church-natural-resources
- [4]Bron opkomst, IJslandse openbare omroep RÚV: http://www.ruv.is/frett/meirihluti-sagdi-ja-vid-ollum-spurningum
- [5]http://www.thejournal.ie/iceland-referendum-constitutional-council-644482-Oct2012/
- [6]Een uitgebreide analyse van de vragen kan gevonden worden op: http://www.thjodaratkvaedi.is/2012/en/question_on_the_ballot.html
- [7]Gerapporteerd door de openbare omroep RÚV. Engelstalige bron: http://www.icelandreview.com/icelandreview/daily_news/Referendum_Eighty_Percent_Want_Natural_Resources_Declared_National_Property_0_394572.news.aspx