Tijdens de twee burgeroorlogen die het noorden en het zuiden van Soedan hebben uitgevochten (1955-1972 en opnieuw van 1983-2005), zijn miljoenen mensen op de vlucht geslagen voor het geweld van de legers en de ontelbare milities die aan beide kanten vochten en de burgerbevolking terroriseerden.

Volgens schattingen zouden er twee miljoen zuiderlingen in de loop der jaren hun toevlucht hebben gezocht in het Noorden.

Terugkeren naar het Zuiden?

Vooral de hoofdstad Khartoem, die het laatste decennium door de bouwwoede een echte gedaanteverandering heeft ondergaan, dankzij de inkomsten uit de olie-industrie, trok veel vluchtelingen aan, die er veiligheid en werk vonden en er hun leven uitbouwden.

Met de onafhankelijkheid van het Zuiden in het vooruitzicht willen velen nu terugkeren naar het land van hun voorouders, maar dat leidt vaak tot bittere ontgoochelingen.

Door het algemeen vredesakkoord kwam in 2005 een einde aan een van de langst aanslepende burgeroorlogen van het Afrikaanse continent. Het SPLA, het Volksbevrijdingsleger van Zuid-Soedan onder leiding van de charismatische leider John Garang, kwam tot een overeenkomst met de aartsvijanden van de regering van president Omar al-Bashir in Khartoem.

Referendum besliste over onafhankelijkheid

Een van de bepalingen van het vredesakkoord luidde dat er een referendum zou worden georganiseerd waarin de bevolking zich zou kunnen uitspreken over volledige autonomie of een vorm van verregaand zelfbestuur binnen één staatsverband.

De uitslag van het referendum, dat in januari 2011 werd gehouden en relatief rustig verliep met de inzet van vele internationale waarnemers, liet aan duidelijkheid niets te wensen over: 98,83 procent van de bevolking van het Zuiden koos voor onafhankelijkheid. Zoals voorzien, zal die een feit worden op zaterdag 9 juli 2011. Daarmee wordt Zuid-Soedan de 54ste staat van Afrika en de 193ste lidstaat van de VN.

Zwakke staat, veel corruptie

Maar de problemen waarmee het kersverse land zich geconfronteerd ziet, zijn enorm. De toekomstige overheidsinstellingen zijn zwak georganiseerd en de corruptie en vriendjespolitiek belemmeren de ontwikkeling en hebben al donoren en NGO’s afgeschrikt.

Dat komt vooral door de machtsconcentratie in handen van de SPLM, de politieke beweging die sinds de dood van Garang (die op 30 juli 2005 omkwam bij een onopgehelderde helikoptercrach) wordt geleid door Salva Kiir – zijn vroegere rechterhand in het leger – en die groeide uit het vroegere bevrijdingsleger.

SPLM controleert met 90 procent het overgangsparlement van het zuiden. Het onderscheid tussen partij en staat is flinterdun en laat weinig ruimte voor afwijkende meningen. Wie aan de bak wil komen in het Zuiden en carrièreplannen koestert, heeft best een strijdverleden in het SPLA. Dat konden vele teruggekeerde vluchtelingen de vorige maanden al aan den lijve ondervinden. Eenheid en de opbouw van een (onderling sterk verdeelde) natie primeren boven democratie. 

Samengaan met vroegere erfvijanden

Donderdag maakte Riak Gai, het hoofd van de zuidelijke tak van de National Congress Party (NCP), de partij van Al-Bashir die de lakens uitdeelt in het noorden, bekend dat zijn afdeling zich afsplitst van de moederpartij en voortaan zal samengaan met de vroegere erfvijanden van SPLM in het zuiden.

Deze beslissing kwam voor politieke analisten als een complete verrassing, maar zal nauwelijks politieke gevolgen hebben voor de krachtsverhoudingen in de nieuwe staat. De NCP heeft nauwelijks één zetel in het overgangsparlement van Juba.

Olie-inkomsten dalen en middenklasse mort

Ook het Noorden gaat moeilijke tijden tegemoet omdat een aanzienlijk deel van de olie-inkomsten verdwijnt uit de schatkist, net op een moment dat de economische groei wereldwijd vertraagt, de inflatie fors toeneemt en de werkloosheid piekt.

Bovendien is een deel van de middenklasse van Khartoem en andere grote steden niet ongevoelig gebleken voor de revoltes die zich het voorbije halfjaar hebben voorgedaan in een groot deel van de Arabische wereld. Ook zij eist meer vrijheid, meer democratie en minder religieuze gestrengheid. Voorlopig nog met weinig resultaat.

Het was op zich al een klein wonder dat het Noorden de uitslag van het referendum zonder veel morren aanvaardde. Maar op zes maanden tijd zou de boedelscheiding een feit moeten zijn. De onopgeloste kwesties die Noord en Zuid verdeelden, waren immens en maakten deel uit van intense onderhandelingen tussen beide partijen in de Ethiopische hoofdstad Addis Abeba.

Thabo Mbeki, de vroegere Zuid-Afrikaanse president, trad op als bemiddelaar namens de Afrikaanse Unie. Vooral de verdeling van de olie-inkomsten bleek een struikelsteen. Drie kwart van de oliereserves bevindt zich in het Zuiden, maar alle pijpleidingen, exportfaciliteiten en -havens zijn in handen van het Noorden.

Chinees vertrouwen in boedelscheiding?

China is de belangrijkste afnemer van ruwe olie uit Soedan. Op 29 juni 2011 heeft de Chinese staatsoliemaatschappij nog een nieuw contract afgesloten met de autoriteiten in Khartoem voor de levering van olie en gas. Een teken dat China er vertrouwen in heeft dat het met de boedelscheiding de goede kant op gaat? China onderhoudt ook discrete contacten met het Zuiden en kan dus een bemiddelende rol spelen in de nabije toekomst.

Economisch zijn Noord en Zuid dus tot samenwerking gedwongen en dat besef heeft ervoor gezorgd dat zelfs de gewapende confrontaties in de olierijke en erg omstreden grensgebieden, zoals Abyei en Zuid-Kordofan, geen definitieve breuk hebben veroorzaakt.

Akkoord over olie-exploitatie

Op 20 juni kwamen Khartoem en Juba zelfs tot een vergelijk waarbij beide kampen afspraken dat ze de olie-exploitatie in de grensgebieden gemeenschappelijk zouden gaan beheren en dat 4.800 Ethiopische blauwhelmen zouden worden ingezet in de gedemilitariseerde zones. Hoe dat in de praktijk zal verlopen, is nog een groot vraagteken.    

Geen land van melk en honing

Volgens cijfers van de Hoge Commissaris voor de Vluchtelingen van de VN (UNHCR) zijn er sinds oktober 2010 al meer dan 310.000 Zuid-Soedanezen teruggekeerd naar het land van hun voorouders. Velen hadden gehoopt “een land dat overvloeit van melk en honing” te zullen aantreffen, aangelokt door de propaganda van het Zuiden.

Maar de ontgoocheling is vaak groot. “Sinds ik hier ben, heb ik vooral kinderen water zien drinken uit een kanaal en wat zout zien eten als maaltijd”, verklaarde Kenneth Samuel, een leraar wiskunde die sinds enige tijd uit Khartoem is aangekomen in Juba, de hoofdstad van Zuid-Soedan, op 1 juli aan een journalist van Al-Jazeera.

De overgangsregering van Zuid-Soedan (GOSS) heeft het vluchtelingen graag voorgehouden dat ze bij terugkeer naar het ‘vaderland’ zouden kunnen rekenen op hulp. De VN heeft massa’s vluchtelingen in kampen opgevangen, en de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) helpt bij de registratie van nieuwkomers. Het Wereldvoedselprogramma (WFP) heeft laten weten dat de aanwezige voedselvoorraden maar voor één maand zullen volstaan.

Niemand zit op vluchtelingen te wachten

In feite zit niemand echt te wachten op de terugkeer van vele duizenden mensen die allemaal afhankelijk zijn van hulpverlening in een staat die nauwelijks over instrumenten beschikt die je van een staat zou mogen verwachten.

Sinds het vredesakkoord van 2005 is de bevolking van Juba meer dan verdubbeld zonder dat de voorzieningen gelijke tred hebben kunnen houden. Güdel is een plek op  meer dan een half uur met de bus van het stadscentrum. Aan de rand van de bush komen de nieuwkomers terecht die elders geen plaats meer vinden. “Er is niet eens een openbare waterpomp. Wij zijn afhankelijk van water dat met tankwagens wordt aangevoerd, maar dat is duur. Tijdens het regenseizoen is de weg helemaal onbegaanbaar”, klaagt een vluchtelinge die al spijt heeft dat ze haar relatief comfortabel leven in Khartoem heeft opgegeven.

De meeste mensen hier staan wel op een wachtlijst voor een fatsoenlijke huisvesting, maar wie geen goede ‘contacten’ (lees: smeergeld) heeft met functionarissen van het ministerie van Infrastructuur, kan het vergeten.

Nieuwkomers klagen bijna allemaal over discriminatie. “Omdat we het grootste deel van ons leven in het Noorden woonden, denken vele zuiderlingen dat we collaboreerden met de ‘Arabieren’. Tijdens de burgeroorlog heeft mijn familie zelfs strategische informatie verstrekt aan het SPLA. Maar dat is iedereen hier al lang vergeten”, zegt een andere vluchteling.

Tot samenwerking veroordeeld

Toch willen de meesten mensen die terugkeerden hun leven in het Zuiden opbouwen. In de nieuwe staat, Zuid-Soedan, hoeven ze geen rekening meer te houden met allerlei religieuze beperkingen als ze hun christelijk geloof willen belijden.

In Khartoem zien velen de goed opgeleide zuiderlingen met lede ogen vertrekken. In sommige sectoren van de samenleving zullen er zeker tekorten ontstaan die niet meteen kunnen worden opgevuld. Noord en Zuid zullen of ze dat nu graag willen of niet, nog lange tijd tot elkaar veroordeeld zijn.

Het vooruitzicht van de opheffing van de Amerikaanse sancties tegen Khartoem en de kwijtschelding van een deel van de buitenlandse schuldenlast kan bovendien stimulerend werken.