De community ruimte is een vrije online ruimte (blog) waar vrijwilligers en organisaties hun opinies kunnen publiceren. De standpunten vermeld in deze community reflecteren niet noodzakelijk de redactionele lijn van DeWereldMorgen.be. De verantwoordelijkheid over de inhoud ligt bij de auteur.

Wat is oorlog? Komt hij terug? Een persoonlijk overzicht van informatiebronnen

maandag 24 januari 2022 18:00
Spread the love

“De terugkeer van barre omstandigheden zoals oorlog: waarom klinkt dat ongelooflijk voor mijn dochter, terwijl ik het mij probleemloos kan voorstellen? Wellicht komt het doordat ik ben opgevoed door oude mensen die de verschrikkingen nog aan den lijve hebben ondervonden. Mijn vader was 55 toen ik werd geboren; in de oorlog probeerde hij in het stadspark een zwaan te vangen om zijn honger te stillen. Mijn grootvader vertelde tot tranen toe bewogen over zijn broer, die als ‘opgeëiste’ uit Duitsland terugkwam. Hij kon nog net een liedje op zijn zelfgemaakte muziekinstrument spelen voor hij stierf. “ Deze hartenkreet van de columnist in De Morgen van 23 januari 2022 geeft te denken. Graag draag ik een steentje toe dat wij als tijdgenoten de oorlogsrealiteit blijven kennen. Dit doe ik met een persoonlijke selectie van mogelijk studiemateriaal. Vooraf geef ik een beschouwing waarom deze kennis en dit bewustzijn van belang is, en tot slot geef ik de visie van prof Jonathan Holslag op het fenomeen van oorlog en vrede, welvaart en macht met behulp van het besluit van zijn boek Vrede en Oorlog (2020).

Een adequaat beeld van het fenomeen blijft van belang

Kennis van de geschiedenis hebben, het lijkt inderdaad uiterst belangrijk, om op den duur niet collectief in zeven sloten tegelijk te belanden. Daarom ben ik op 18 jaar ook voor de studie van de Moderne Geschiedenis gegaan. Dit vak heeft ons het “historisch bewustzijn” op geleverd: een tijdslijn in je hoofd waar je kunt aflezen hoe situaties en feiten van vandaag zijn gegroeid, waar ze vandaan komen en dus wat hun essentiële kenmerken zijn. Dat is fantastisch, een innerlijke rijkdom om over te beschikken en op te kunnen terugvallen. Ook juist op het vlak van thema’s die voor velen onbekend terrein zijn, en waar de oppervlakkige meningen en de vooroordelen dan ook grossieren. Persoonlijk schrijf ik het uitblijven van oorlog en militaire gevaren sinds 77 jaar, sinds het magische jaar 1945,  ook juist toe aan het hoge bewustzijnsniveau over wat oorlog is. Tevens volgt deze periode zonder oorlog allicht voort uit de ongelofelijke, zeer ellendige omvang van de laatste wereldoorlog. Mensen blijven “nie wieder Krieg” denken. Anderzijds lijkt het zo dat de tijd de inzichten laat slijten, en dat de gevaren toenemen. Wat wellicht heeft geholpen, is dat er in de afgelopen generaties voor het eerst een brede waaier aan informatiedragers voor handen is geweest. Dit maakt dat een groot deel van de publieke opinie zich beter dan bij vorige periodes, bewust bleef van de verschrikking en harde feiten die met oorlog gepaard gaan. Anderzijds stel ik veel naïviteit vast. Na de oorlog is er een tijd van voorzichtigheid, van economisch herstel, van puin ruimen en opbouwen voortgekomen. Dat liep goed, de vrede werd genoten, voor jongeren zonder goed te beseffen wat afwezigheid van oorlog betekent en waard is. Zo ontstond wellicht bij sommigen de gedachten dat we voor de rest van de geschiedenis, en die zal nog duizenden jaren duren, oorlog kon uitgebannen worden. Of was het puur wishful thinking? Zo bestaat de opinie dat wij best geen kernraketten plaatsen, en niet veel moesten investeren in militaire bewapening en slagkracht.

Dat blijkt naïef. Dat is toch een gedachteconstructie die te braaf is en op onvoldoende kennis van de geschiedenis en de diepere aard van de mensen teruggaat. Persoonlijk heb ik om de lacune in onze universitaire studies op dit vlak op te vullen, sinds een maand of veertien mij toegelegd op de studie van de Krijgsgeschiedenis. Als je die leest en bekijkt in documentaire en film, hoef je niet meteen alle hoop op te geven. Soms brengt die situatie het beste naar boven in mensen , en nadien beseft de mens beter wat zijn bestaan waard is. Wat democratie betekent en waard is, wat vrede is. Alleen wie ontbering heeft gekend, is in staat te bevatten wat welvaart en welzijn inhoudt.

 

Informatiebronnen: een lijstje

Films en series

Graag mag ik bij deze gelegenheid een paar suggesties doen om bij te leren over wat oorlog (geweest) is en betekent. Wat deze situatie meebrengt, zowel voor de frontsoldaat als voor de burgerbevolking. Gisteren bekeek ik “Zwartboek”, de film van Paul Verhoeven met Carice Vanhouten die een miljoen kijkers kreeg in de bioscopen (2006). Die prent gemaakt in onze eigen lage landen, heeft mij een indringend en precies beeld gegeven wat de oorlog was, achter het front, bij burgers en verzet, en bij de bezetters. Je krijgt een straf beeld hoe oorlog bij sommigen het beste naar boven haalt, zoals opofferingsbereidheid voor de goede zaak, compassie en hulpverlening, maar hoe hij bij anderen het slechtste stimuleerde, zoals bruut eigenbelang en fysieke wreedheid en genadeloosheid.

Een serie die algemeen bekend en gewaardeerd raakte is Band of Brothers. Zij heeft als troef dat zij de levens van een en dezelfde compagnie soldaten volgt doorheen de gehele oorlog, . Met als producenten en regisseurs de befaamde S. Spielberg en Tom Hanks, maak je kennis met het harde leven van de frontsoldaat. Op dit moment van het jaar, eind januari, werden de laatste gevechten gevoerd in 1944 in de Slag om de Ardennen/Unternemen Wacht am Rhein/The Battle of the Bulge. Over die slag bestaan verschillende films en documentaires; de klassieker “La bataille des Ardennes” uit 1965 met Henry Fonda blijft een goede eerste kennismaking. Een ander filmisch verhaal, al gemaakt twee jaar na het einde van de oorlog, is “Battlefield Ardennes”.

Over een vorige fase van de bevrijdingsoorlog, de operatie Market Garden in Nederland, op touw gezet door veldmaarschalk Montgomery, geeft de klassieker, “A Bridge Too Far” met o.a. Anthony Hopkins, Sean Connery en Liv Ullman een en zowel ontluisterend als enthousiasmerend beeld. “The Longest Day”, dat er om bekend staat dat er veel waargebeurde feiten en details in zijn verwerkt, gaat over de landing van een dertigduizend geallieerde troepen op de Normandische kust op 6 juni 1944.

Het Duitse perspectief komt aan bod in films als “Het laatste offer” over de veldslagen bij het ontruimen van Italië in 1944 en in de pakkende serie “Unsere Mutter, unsere Väter” (2013), waar jongeren gevolgd worden voor de oorlog, in vredestijd, doorheen die tweede wereldoorlog en bij hun terugkeer, als zij een en ander al overleefden.

De Russische kant van dit historische hoofdstuk van lijden, trachten overleven, steun bieden, afzien en sporadisch heldendom, komt o.a. aan bod in “Tankers”, een mooie en pakkende film over het leven in een Pantserdivisie in de buurt van Rostov ten tijde van de slag om Kursk in de tweede fase van de tweede wereldoorlog. Verder in “Stalingrad/ Duell – Enemy at the Gates” over de frontsoldaten en de scherpschutters-sluipschutters tijdens de belegering van die stad aan de Wolga, en in “Leningrad” (Kobura film company, 2007), waar meer dan een miljoen mensen door de nazi-legers werden uitgehongerd, de zwaarste belegering ooit, voor de bevrijding van de stad plaatsgreep op 2 februari 1943 wat meteen een keerpunt in de oorlog betekende.

 

Documentaires

Over bepaalde dvd-series documentair materiaal had ik het al uitgebreid in deze blog:

Biografische films

De persoon van Churchill  en de immense taak die hij op zich nam, komt goed uit de verf in films als “The Gathering Strom” en “Darkest Hour” (2016). Sfeerbeelden over die tijd met de oorlog op de achtergrond van persoonlijke trajecten bieden fims als “Their Finest” en “Atonement”, naar de gelijknamige grote roman van Ian McEwan. “The Bunker” geeft een indringend beeld van de laatste dagen van Hitler in Berlijn, rol van Anthony Hopkins. Vergelijkbaar is “Der Untergang”. Verder bekeek ik de biografie van pantsergeneraal George S. Patton, aanvoerder van het 3de leger bij de bevrijding van Europa: “Patton” (1970, 8 Oscars) is niet geheel vrij van heldenverering, maar blijft  interessant en leert je veel over (deze) oorlog.

 

Historische Studies

Wie  graag de werken van echte historici leest, kan ik de zeer leesbare studies van Anthony Beevor aanraden, een autoriteit die o.a. Stalingrad, de Ardennen en D-Day covert in monografie. Daarnaast is Stephen Ambrose, die het boek schreef waarop de serie Band of Brothers is gebaseerd, een indrukwekkend schrijver en wetenschapper. Over de aard en (‘dubbele’) waarde van spionnen en van de Special Forces schrijft de historicus Ben McIntyre meeslepend en goed gedocumenteerd werken als “Agent ZigZag”, “Helden en schurken. De SAS” en Operation Mincemeat, dat in 2022 tot een succesvolle film leidde. Grote klassieker  over het geheel van de wereldoorlog blijft het relaas van Winston Churchill in zes delen. Hij kon beschikken over honderden originele documenten, waaronder de briefwisseling per telegram tussen hemzelf, president Roosevelt en Stalin, en natuurlijk over persoonlijke ervaringen en een groots schrijftalent. Vorig jaar verscheen in onze taal “Churchill en de Blitz” van Erik Larson, dat heel actuele vragen stelt en een degelijk antwoord geeft over de eerste fase van de oorlog en de onmisbare rol van Churchill.

Een wetenschappelijk werk voor het grote publiek dat de hele oorlog behandelt maar ook specifiek aandacht geeft aan de situatie in ons land, is dit van professor Luc de Vos, een expert en gewezen docent aan de KMS, voor wie ik zelf nog biografisch onderzoek heb verricht. Het heet De Tweede Wereldoorlog en is uitgegeven bij Davidsfonds in 2004. Op het vlak van de biografie is er een recent degelijk werk over Churchill in één deel van Andrew Roberts. De studie van professor Manchester in drie delen graaft nog dieper, geeft meer sociaal-economische context en is daarom nog boeiender. De biografie van Volker Ullrich in twee delen over “Hitler” en zette een nieuwe standaard.

Heel accuraat staat het leven aan het (Russische) front met behulp van duizenden concrete details, beschrijvingen en anekdotes opgetekend in “Vasily Grossman. Een schrijver in oorlog”. Het betreft een grote selectie uit de oorlogsdagboeken van de befaamde en integere oorlogscorrespondent van het Rode Leger, de van afkomst Joodse Grossman; de teksten zijn vakkundig ingeleid en van voetnoten voorzien door de al evenzeer gelauwerde oorlogshistoricus Antony Beevor. Dit werk verdient een speciale vermelding, niet alleen omdat het in onze taal vertaald is.

 

 

 

Tekenverhalen & Graphic Novels

In stripverhalen brengen getalenteerde scenaristen en tekenaars als de Waalse meester Philippe Jarbinet met de reeks “Airborne 44”, intussen  een tiental delen, en de Fransman Gibrat zeer stemmige verhalen die toch ook de tragiek weten duidelijk te maken. Over de eerste wereldoorlog en, ook in Rusland, & de Spaanse burgeroorlog gaat de reeks “Matthéo” door Gibrat. Gibrat gaat over de tweede wereldoorlog in “Het Uitstel/Le sursis” en  in “Elke raaf pikt/Le vol du corbeau”, door de grootmeester. Diverse auteurs waaronder oud-gevechtspiloten hebben na de dood van de schrijver en tekenaar Hubinon van de in meer dan een dozijn talen vertaalde reeks over de luchtmacht “Buck Danny”, deze reeks tot op vandaag verder gezet. Je krijgt er een inzicht over veel aspecten van het leven van de soldaat en de vliegenier, via het spannende en humoristische genre.

Er zijn te veel tekenverhalen over het thema om ook maar een fractie ervan recht te doen. Vermeldenswaard is bijvoorbeeld Operatie Overlord van Bruno Falba en Davide Fabri (uitgeverij Sylvester). Weber en Deville, twee jonge artiesten van hier, hebben aan het thema in hun aangroeiende reeks een boek besteed, “Brussel 43”. Ordas en Mounier maakten het mooie “De spijbelaars”, dat voorzien is van een dossier met historische documentatie in  beeld en woord. Een Leuvense filosofiestudent schreef en tekende vorig jaar een geslaagd debuut over enkele soldaten die vanuit Normandië Europa bevrijdden.  Deze en andere verhalen zijn in de meeste speciaalzaken te verkrijgen, en ook op een historische plaats als het Bastogne War Museum. Dit zijn vaak ware “grafische romans” die niet alleen het thema van de oorlog verhelderen, maar ook heel wat mensenkennis bijbrengen. Over het verzet is er onder andere de mooie reeks “Kinderen in het verzet”, die in Frankrijk in het onderwijs wordt ingezet.

 

Het neusje van de zalm: Grossman en De Schaepdrijver

Er zijn naar mijn ervaring twee boeken die in dit laatste boven de rest uitsteken: over de tweede wereldoorlog denk ik dan aan het zeer actuele werk van Vasili Grossman.  Die maakte als soldaat-reporter Stalingrad mee, en zijn opzet  een evenknie te schrijven aan “Oorlog en Vrede” van Tolstoi maakt hij waar! Het boek van Lev Tolstoi puurt behandelt de inval van Napoleon in Rusland,  Grossman doet een vergelijkbare creatie met de twee opeenvolgende romans , die goed afzonderlijk kunnen worden gelezen. “Stalingrad” is enkel nog in het Engels vertaald (uit het Russisch), maar “Leven en Lot” is al goed bekend in ons taalgebied. Het is met gepaste eerbied en luister uitgeven bij Balans. Het manuscript werd enkele jaren na de dood van Stalin in 1953 afgewerkt, maar alle exemplaren op een na, werden door de geheime politie in beslag genomen! Het is een wonder dat het diepe werk toch nog tot ons kwam. Leven en lot wordt sinds enkele decennia nu ook uitgegeven in Moskou (hoewel het onder het Poetin regime werd verzwegen, noot dd. februari 2023) en het werk werd wereldwijd vertaald en gelezen. Aan dit meesterwerk wijdde ik volgende blog: Leven en Lot & Stalingrad van Vasili Grossman

Voor wie het Engels machtig is, is er ook de roman die aan Leven en lot voorafgaat, Stalingrad, in vertaling door het echtpaar Robert en Elisabeth Chandler. Voor veel mensen zijn de tientallen personages in deze twee romans onvergetelijk; er spreekt ook bijzonder veel levenswijsheid en diepzinnige kennis over leven en mens uit beide boeken.

Een ander werk waarin ik over de diepere aard van zowel oorlog als mens veel heb bijgeleerd, is “De Groote Oorlog. Het koninkrijk België tijdens de eerste wereldoorlog”. Dat werk danken wij aan de historica Sophie De Schaepdrijver, die woont en werkt in de VSA. Ik hoor, wanneer ik dit werk lees, de stem van de oude heren die mij als jong kind wat opvoeding mee wilden geven over onze  gemeenschap in het oorlogsverleden. Je krijgt een treffend beeld van wie onze ouders en grootouders waren en hoe ze leefden, en wat de oorlog met hen deed, van boerenzoon tot huismoeder, waardin of dichter en schrijver.

 

 

Synthese-beschouwing door prof Jonathan Holslag

Uit het literatuuronderzoek van professor Jonathan Holslag blijkt tenslotte hoe oorlog altijd bij de mens heeft gehoord. In alle tijden, alle culturen en beschavingen. Zijn boek “Vrede en oorlog. Een wereldgeschiedenis” is in vele wereldtalen vertaald, waaronder het Chinees en het Arabisch. Zijn slothoofdstuk bevat een aantal interessante conclusies, waarvan ik de essentie voor u, lezer, heb vertaald.
《Het Romeinse rijk was de helft van de tijd in oorlog. In China was in drieduizend jaar geschiedenis zeven eeuwen in oorlog. En zelfs in vredestijd, was er onderdrukking van volkeren en klassen, kolonisatie en vaak slavernij. Het is waar dat het westen het doeltreffendst was in oorlog voeren, en haar macht over de ganse wereld heeft uitgebreid. Echter,  de inheemse volkeren in Azië, Amerika en Afrika waren uit hetzelfde hout gesneden. Zij voerden felle oorlogen tegen buurvolkeren, en onderwierpen andere stammen. Vaak bedreven zij kolonisatie. Zelfs in zogenaamd Gouden Eeuwen, tijden van rust, waren er vaak zware sociale conflicten, schokkende ongelijkheid, spanningen tussen de onbemiddelde massa’s en de (decadente) elites.
“There was never a Higher Moral Ground”: niemand was moreel beter. Naties hebben telkens weer zichzelf bewapend met het morele excuus dat zij niet rechtvaardig werden behandeld: morele standing werd misbruikt als grond tot oorlog voeren. Overal hebben succesvolle machten zichzelf het midden van de wereld geacht, de bakermat van vrijheid, de bron van vooruitgang. Dit leidde tot “beschaving brengen” als excuus om anderen te onderdrukken, ook militair. Een andere “reden” die telkens is aangevoerd, is de strijd tegen “ongelovigen”, de heilige oorlog. Ook juridische argumenten, het overschrijden van verdragen of grenzen, zijn telkens weer aangevoerd om te kunnen oorlog voeren. Vele slagen werden ook gevoerd op uitnodiging van volkeren die zich onderdrukt voelden… Telkens weer botsten diplomatie, handel en kosmopolitisme op hun grenzen wat het bewaren van de vrede betreft.
Men denkt soms dat welvaart vrede brengt, maar geregeld was gestegen welvaart en macht de oorzaak van angst bij andere culturen, en op die manier reden tot oorlog. Economische zwakte leidt dan weer tot politieke zwakte, en dit blijkt een open uitnodiging voor anderen om tussen te komen. Tijden van economische openheid brengen vaak de politieke controle over communicatiekanalen, zoals met Amerika na de oorlog. De studie van de wereldgeschiedenis leert dat interculturele contacten als gevolg van migratie zowel positieve effecten brachten, zoals culturele kruisbestuiving, wederzijdse verrijking van talen en religies, maar die vermenging was vaak gewelddadig, en ging vaak gepaard met vreemdelingenvrees, uitsluiting, ballingschap en massamoord.》
《Vrede blijft een gemeengoed, het resultaat van het gedrag van vele spelers. Macht brengt aanmatiging. Toch spelen politici, diplomaten en opiniemakers een rol en zij dragen verantwoordelijkheid. Het helpt als deze spelers nederigheid, een klare kijk en empathie nastreven. Dat is des te meer nodig, omdat de machtelozen altijd zullen gedomineerd worden door de sterken. Macht komt voort uit hebzucht: het is typisch voor de mens dat hij nooit voldaan is. Vooruitgang schept nieuwe begeerten en steekt anderen de ogen uit, die dan hetzelfde willen bereiken.》
Deze blog was op 4 februari 2022 precies 1200 keer bekeken.

Creative Commons

take down
the paywall
steun ons nu!