Hoe uiteenlopend die zienswijzen voor de toekomst van Brazilië wel zijn, bleek uit de kandidaturen op presidentieel vlak: maar liefst elf kandidaten – vertegenwoordigers van een veelheid aan politieke tradities – deden een gooi naar het hoogste ambt.

Twee van die kandidaten stonden symbool voor de polarisatie die zich momenteel in Brazilië voordoet: de neofascistische ambtsdrager Jair Bolsonaro moest zijn presidentschap verdedigen tegen Luiz Inácio Lula da Silva (gemeenzaam bekend als Lula), de vorige president en vaandeldrager van links.

Aan het eind van de nacht bleek dat Lula de meeste stemmen achter zijn naam had gekregen (57 miljoen tegenover 51 miljoen voor Bolsonaro). Omdat hij minder dan 50 procent van de stemmen behaalde, kon Lula het pleit nog niet in zijn voordeel beslechten. Op 30 oktober, datum van de tweede verkiezingsronde, nemen Lula en Bolsonaro het opnieuw tegen elkaar op.

Gewoonlijk is het de zittende president die na de eerste ronde voorop ligt. Dit keer liep dat evenwel anders en gaf Lula Bolsonaro het nakijken

Eenmaal het resultaat bekend was, zei Lula tegen een menigte supporters in Sao Paulo dat hij nu naar alle uithoeken van het land zou gaan om persoonlijk het volk toe te spreken en een tsunami aan fake news de wereld uit te helpen. Gewoonlijk is het de zittende president die na de eerste ronde voorop ligt. Dit keer liep dat evenwel anders en gaf Lula Bolsonaro het nakijken.

Bij zijn twee vorige verkiezingsoverwinningen (2002 en 2006) had Lula ook twee rondes nodig om de rechtse kandidaat te verslaan. “Wij blinken uit in het winnen van tweede rondes”, zei Lula.

Zowel Lula als Bolsonaro hebben al aangegeven dat het een hete oktobermaand zal worden. Omdat de keuzes die voorliggen zodanig van elkaar verschillen, lopen de spanningen in het gepolariseerde Brazilië momenteel hoog op.

Lula versus Bolsonaro

Voordat Jair Bolsonaro op de presidentsstoel belandde, was hij zevenentwintig jaar lid van het Braziliaanse Congres. Daar liet hij zich vooral opmerken met onsamenhangende tussenkomsten die bol stonden van de haatspraak.

Zijn wetsvoorstellen genoten weinig bijval: slechts twee ervan kregen kracht van wet. Zijn groot ontzag voor militaire macht – getuige zijn uitgesproken sympathie voor de militaire dictatuur waarin Brazilië tussen 1964 en 1985 leefde – en zijn affiliatie met rechtse evangelisten typeren zijn politieke visie.

Met plezier veegt hij de vloer aan met allerhande linkse stokpaardjes. Daarbij laat hij zich laatdunkend uit over sociale minderheden en schampert hij op het idee van mensenrechten.

Tijdens zijn presidentschap keek hij weg van de toenemende hongersnood in zijn land en van de eisen die de Afro-Brazilianen en de inheemse bevolking aan de Braziliaanse staat stelden. Omdat Bolsonaro de vrije hand gaf aan houtkap en ontginning van mijnen, werd hij beschuldigd van de vernietiging van het Amazonewoud.

Zijn lichtzinnige aanpak van de pandemie leverde hem de titel Bolsonaro Genocida (genocidaire Bolsonaro) op. Zijn hanige politieke stijl, zijn hypernationalistische retoriek en zijn claim dat hij Brazilië vrijwaart van corruptie maken dat hij op veel steun kan rekenen van een middenklasse die een diepe haat koestert jegens de regelzucht van de overheid.

Ook in evangelische middens heeft Bolsonaro veel aanhangers. De evangelisten zien in hem de verlosser die Brazilië zal behoeden voor al te ingrijpende veranderingen op sociaal vlak (rond thema’s als familie en seksualiteit).

Zijn lichtzinnige aanpak van de pandemie leverde Bolsonaro de titel Bolsonaro Genocida (genocidaire Bolsonaro) op

Lula deed zijn intrede in de politiek als vakbondsleider in de strijd tegen de militaire dictatuur. Als medeoprichter van de Partido dos Trabalhadores (PT – Arbeiderspartij) in 1980 zette Lula tijdens de laatste jaren van de militaire dictatuur de Braziliaanse linkerzijde weer op de kaart.

De dictatuur had alles in het werk gesteld om de linkse oppositie uit te schakelen, onder meer door enkele van haar boegbeelden te vermoorden en door verdeeldheid te zaaien in haar rangen. In de eerste jaren na de dictatuur was Lula een van de voornaamste leiders aan de linkerzijde. In 1989, 1994 en 1998 was hij presidentskandidaat voor de PT, zonder succes evenwel.

Lula, een bijzonder geslepen politicus, zag in dat een al te strakke linkse koers hem niet het presidentschap zou opleveren in een Brazilië dat tot op vandaag in wezen een diep conservatief land is. Door zijn meer radicale aspiraties (zoals de landhervorming, die in 1989 nog de kern van zijn kiescampagne vormde) op te bergen en te focussen op thema’s als sociale basisvoorzieningen en elementaire deugdelijkheid lukte het hem in 2002 wél om president te worden.

Zijn programma’s tegen de hongersnood (Fome Zero en Bolsa Familia) deden over het hele land de ondervoedingscijfers dalen. Hij verlaagde de drempel tot het onderwijs zodat miljoenen toegang kregen tot een betere opleiding. Dankzij zijn beleid ter bescherming van het Amazonewoud vertraagde het ontbossingstempo.

Dit alles realiseerde hij met in zijn nek de hete adem van een Congres dat manifest een rechtsere koers voorstond. Daarin zaten elementen als Bolsonaro die hemel en aarde bewogen om Lula’s sociaal-democratische agenda af te blokken.

In de eerste jaren na de dictatuur was Lula een van de voornaamste leiders aan de linkerzijde

In Brazilië bestaan twee radicaal verschillende beleidsvisies naast elkaar. De maatschappij is gepolariseerd. Moet het land conservatieve waarden aanhangen en de macht van het geld laten spreken?

Of moet het eerder focussen op egalitarisme en sociale deugdelijkheid? Daar ligt de politieke demarcatielijn. De kiezers hebben – en nog wel met een ruime marge – gestemd voor Lula’s visie op Brazilië.

Een rechts land

Al ging de meeste aandacht naar de race om het presidentschap, toch legde alles wat om en rond de verkiezingen gebeurde de ware aard van de Braziliaanse politiek bloot.

Een kaart van de verkiezingsresultaten laat duidelijk zien hoe regionaal verdeeld het land is. Het noordoosten van Brazilië, met een grote vertegenwoordiging van Afro-Brazilianen en inheemse inwoners, kleurt overwegend rood. Hier won Lula met overgrote meerderheid van de stemmen en sleepte de PT verscheidene belangrijke gouverneurschappen in de wacht. Een van de strategieën van Lula voor de tweede ronde is erop gericht het kiezerspercentage in deze regio’s nog op te drijven.

President Jair Bolsonaro. Screenshot YouTube UN HQ

Om goed te begrijpen waarom de Braziliaanse politiek naar rechts neigt, moeten we de federale legislatuur onder de loep nemen. Bolsonaro’s Partido Liberal (PL – Liberale Partij) veroverde de meerderheid in de Senaat (14 zetels tegenover 8 voor de PT) en haalde de meeste zetels (99 van de 513) in de Kamer van Volksvertegenwoordigers binnen.

Bolsonaro’s naaste medestanders, zoals gewezen vicepresident en generaal Hamilton Mourão en gewezen ministers van Landbouw (Tereza Cristina) en Gezin (Damares Alves) zijn nu senatoren. Cristina staat bekend als de ‘musa de veneno’ (gifmuze) omdat ze komaf maakte met de regelgeving inzake het gebruik van pesticiden.

De Kamer zal opnieuw Eduardo, Bolsonaro’s zoon, mogen verwelkomen en verbazingwekkend genoeg ook Eduardo Pazuello, Bolsonaro’s gewezen minister van Volksgezondheid die op groteske wijze blunderde met zijn aanpak van de pandemie.

Ook Ricardo Salles, Bolsonaro’s gewezen minister van Milieuzaken, die in die hoedanigheid het Amazonewoud voor vernietiging openstelde, mag weer op het pluche van de Kamer plaatsnemen. Als hij in de tweede ronde het laken naar zich toe weet te trekken, zal de Bolsonaristische rechtervleugel als een molensteen om Lula’s nek hangen bij de uitvoering van zijn agenda.

Het echte machtsblok in het Congres is de Centrão, een conglomeraat van conservatieve fracties verdeeld over 24 rechtse partijen. Zij vertegenwoordigen de belangen van wat algemeen bekend staat als ‘Beef, Bibles and the Bullet’

Het echte machtsblok in het Congres is de Centrão, een conglomeraat van conservatieve fracties verdeeld over 24 rechtse partijen. Zij vertegenwoordigen de belangen van wat algemeen bekend staat als ‘Beef, Bibles and the Bullet’, zijnde de agro-industrie, de conservatieve evangelisten en het leger en de politie. Ondanks wat de naam doet vermoeden, is de Centrão niet centristisch.

Eigenlijk is het een blok van opportunistische en corrupte verkozen functionarissen. Hun greep op de macht is ten dele verantwoordelijk voor het verlies van normen en waarden in het land. Met zijn keuze voor de centrumrechtse politicus Geraldo Ackmin als kandidaat voor het vicepresidentschap – in 2006 nam Lula het tegen hem op – wou Lula voorkomen dat hij door deze conservatie legislatuur zou worden afgezet en zich verzekeren van de goedkeuring van enkele wetten ten voordele van het volk.

Voor het eerst deden er verscheidene kandidaten mee van de MST (Beweging van Landloze Boeren). Ze wonnen in provinciale raden van Bahia tot Pernambuco, van Rio de Janeiro tot Rio Grande do Sol.

Lula en de wereld

Sinds 1891 had Brazilië 38 presidenten. Slechts één van hen doet over de hele wereld een belletje rinkelen als zijn naam vermeld wordt: Lula. Dat komt doordat Lula tijdens zijn presidentschappen (2003-2010) tachtig landen bezocht. Zo werd hij een belangrijk pleitbezorger voor verscheidene platformen die gericht zijn op regionale integratie (zoals de Community of Latin American and Caribbean States ofte CELAC) en Zuid-Zuid integratie (BRICS).

Terwijl de VS er alles aan doen om een unilaterale wereldorde in stand te houden, zal Lula zich inspannen om BRICS en ander regionale initiatieven nieuw leven in te blazen en op die manier eens te meer ijveren voor multipolariteit en multilateralisme. Dit doel zal volgens Lula deels worden verwezenlijkt door de uitwerking van praktische integratiemiddelen om zo het Amerikaanse regionalisme te versterken.

Een voorbeeld hiervan is de invoering van de sur, een regionale munteenheid. Die zal niet alleen gebruikt worden voor handel over de grenzen heen maar ook om reserves op te bouwen. Sinds Lula in 2010 afscheid nam van het presidentschap is het klimaat voor dergelijke initiatieven die een alternatief bieden voor een door de VS gedomineerde wereld alleen maar gunstiger geworden.

Of Lula het type leiderschap – thans afwezig in het Globale Zuiden – zal kunnen geven dat een broodnodig volksgericht regionalisme dichterbij zal brengen, dat valt nog te bezien.

Terwijl de VS er alles aan doen om een unilaterale wereldorde in stand te houden, zal Lula zich inspannen om BRICS en ander regionale initiatieven nieuw leven in te blazen

Natuurlijk moet Lula eerst nog de verkiezingen winnen. Hij gaat weer de straat op, in het vooruitzicht van een klinkende overwinning op Bolsonaro. Al moet gezegd dat, zelfs wanneer Bolsonaro zijn presidentschap moet afstaan, het Bolsonarisme nu diep in het politieke leven van het land geworteld zit (vooral in de legislatuur).

Deze tekst verscheen op People’s Democracy. Vertaling Ronald Decelle.