Een waggelende democratie, wankelende burgers en een kwakkelende planeet. De stemmen van angst en ontevredenheid en onverdraagzaamheid vielen zondag 26 mei niet zo maar uit de lucht. En ze hadden ongetwijfeld met veel meer te maken dan met migratieproblemen. Essentieel gaat het over onszelf, en dat standpunt is altijd moeilijk om te (h)erkennen. We zijn de waarden die het Westen groot hebben gemaakt en goed hebben gedaan, zo gaan overdrive-n dat het on-waarden dreigen te worden, stelt Eddy Van Tilt. En hij roept de politiek op om eindelijk werk te maken van de verlichtingsidealen … In ieders belang.

Over oude en nieuwe dingen

Paus Leo XIII zou misschien fier zijn, als hij de staat van onze wereld zou aanschouwen. Zijn encycliek Rerum Novarum uit 1891 was een aanklacht tegen de mensonwaardige omstandigheden waarin de arbeidersklasse toen dag in dag uit voortploeterde. Wetenschap en techniek hebben sindsdien voor quasi eindeloze mogelijkheden gezorgd en het werkgild uit de modder getrokken.

Manifest leven we hier op rozen. Cijferpsycholoog Steven Pinker heeft ons duidelijk gemaakt dat de wereld “almaar veiliger is geworden” en “de mens steeds minder geweld gebruikt”. Allemaal waar dus, maar vanwaar dan toch die verharding in de hoofden, en die verzuring van de harten? En die groeiende onverdraagzaamheid die zich in het Westen meer en meer ook politiek vertaalt?

Zou het kunnen dat veel pijn en angst onder de radar blijft omdat veel problemen zich niet eenduidig laten kennen? En bovenal misschien omdat we hier – welhaast onbewust – zo bang zijn om die nooit geziene berg welvaart, onze postmoderne Hoorn des Overvloeds weer te verliezen, dat we nauwelijks vragen durven te stellen bij de manifest ziekmakende en potentieel levensbedreigende ‘neveneffecten’ van de dominante cultuur?

Existentiële pijn

Want hoe kun je lineair blijven volhouden dat het met ons vandaag allemaal ‘geweldig’ gaat, als je ook weet hebt van de toenemende existentiële pijn – van stress en depressie, van de burn-outhausse en het dramatisch hoge ‘ziekteverzuim’, van de wonderbaarlijk groeiende wachtlijsten in de zorg en de meer dan 1.000 zelfdodingen per jaar, alleen al in Vlaanderen.

En als de diepe armoede wereldwijd weliswaar daalt, maar de ongelijke verdeling van gelden en goederen schrikbarend hoog blijft: legt deze fundamentele onrechtvaardigheid (die nu pas wereldwijd beseft wordt – met dank aan de nieuwe media) dan geen tijdbom onder de bestaande ‘wereld-orde’? En kan je zo maar blijven stellen dat de wereld ‘objectief’ veiliger is geworden, als je ook weet hebt van dat wereldwijd verspreide kernwapenarsenaal en van die ongrijpbare klimaatsopwarming – allemaal mensenwerk, waarvan de potentiële gewelddadige effecten niet te overzien zijn?

Hoe counteren we de onverdraagzaamheid, hoe verzachten we de pijn van het nietig zijn en hoe beredderen we samen de planeet? Het is eens iets anders dan “jobs, jobs, jobs” toch …

Automanie

Rerum Novarum was een Groot Verhaal van opstanding en emancipatie, een verhaal bovenal van samenlopen en samen hopen. Na de Tweede Wereldoorlog werd de burger massaal ingeleid en opgevoed in een verhaal van consumeren en concurreren, van privacy, van me, myself and I.

Het neoliberalisme van vandaag gaat nog verder: het transformeert egoïsten in narcisten. Autonomie wordt automanie. Geen plaats meer voor inlevingsvermogen of mededogen, en zeker niet voor kwetsbaarheid of onvermogen. Het neoliberalisme voedt zo de angst en de onverdraagzaamheid en de ongelukkigheid. Simpelweg omdat ze negeert dat de mens in wezen een relationeel wezen is, die vooral daarin zijn zin en zijn goesting en zijn geluk kan vinden.

Rerum Novarum revisited

Natuurlijk zijn jobs en welvaart en kansen op zelfontplooiing belangrijk. Daar ging Rerum Novarum over. Maar de dingen die vandaag cruciaal en precair zijn, zijn van een andere, existentiële orde. Vandaag hebben we een nieuw Rerum Novarum nodig van zorgzaamheid en mededogen, van opnieuw samenlopen en samen hopen. Wereldwijd en in ons aller belang.

De ‘global society’ die we met ons menselijk vernuft geschapen hebben, creëerde eindeloze mogelijkheden maar ook eindeloze gevaren, en smeekt om een ethisch bewustzijn. Te lang hebben we het ego kunstmatig gevoed en de mens als socius gebagatelliseerd. In versneld tempo moeten wij ‘de relationele mens’ opnieuw op de wereldkaart zetten.

Als hier zelfs de wachtlijsten in de zorg niet opgelost raken – “omdat er geen politiek draagvlak voor is” – kan je niet verwachten dat er ernstig aan de migratieproblemen, aan meer wereldwijde rechtvaardigheid en effectieve klimaatmaatregelen wordt gewerkt.

Politiek is werken aan de polis en dat kan niet zonder een Groot Verhaal, een Rerum Novarum revisited. Deze dagen lijkt het hier bij wijle zowaar meer op een hellhole, en dreigen we nog meer tweedracht en verharding op te wekken. Meer dan ooit tevoren – en het besef lijkt stilaan te groeien – hebben we vandaag politici nodig die niet zozeer focussen op het eigen (partij)gewin, maar die dat ouwe ‘algemeen belang’ opnieuw als maatstaf nemen van hun handelen, en zo aan een nieuw begeesterend Groot Verhaal meeschrijven, een nieuw I have a dream …

Wat als we hier in België voor één keer het voortouw zouden nemen, en de diverse regeringen zouden decreteren dat ze eindelijk de verlichtingsidealen in praktijk zouden willen brengen? Dat we niet alleen de Liberté, maar ook de Egalité en de Fraternité evenredig zouden cultiveren en koesteren?

De ontevredenheid en de onverdraagzaamheid en de ongelukkigheid die hier vandaag weer massaal de kop opsteken zijn lang niet nieuw, en gaan over veel meer dan pensioenen en migranten. Het gaat over welke waarden we dringend moeten bijsturen en cultiveren om een potentieel debacle te voorkomen, en om morgen nog van gezonde en gelukkige mensen in een gezonde, gelukkige wereld te kunnen blijven spreken.

Eddy Van Tilt (1952) studeerde sociale psychologie en criminologie aan de KULeuven en werkte van 1978 tot begin 2014 in Oikonde Leuven, pleegzorg voor personen met een handicap. Eerder werkte hij daar ook met ex-psychiatrische patiënten, met ex-gevangenen en thuislozen, altijd met veel geëngageerde vrijwilligers in steun.

Van 1998 tot 2013 was hij eindredacteur van het positief-kritische welzijnstijdschrift Oikonde Nieuws. Hij is de auteur van ‘Is de achterdeur op slot. Pleidooi voor een cultuur van de ontmoeting’ (Pelckmans, 1994) en van ‘De schaduw van de verlichting. De westerse worsteling met welzijn’ (Pelckmans, 2014). Regelmatig publiceert hij ook columns en artikels over ethiek en hulpverlening, over kwaliteitszorg en welzijn, over evoluties binnen de samenleving. 

Hij is actief in verschillende sociale bewegingen zoals het Sociaal Werk ActieNetwerk (SWAN), SPES (Spiritualiteit in Economie en Samenleving) en De Megafoon, de jaarlijkse prijs en welzijnsdenktank van Oikonde Leuven.