Robot Dreams, een verfilming van Sara Varons gelijknamige graphic novel (niet te verwarren met Isaac Asimovs sciencefiction verhalenbundel), werd tijdens Film Fest Gent gepresenteerd als uitstekend voer voor kiddos. En de bitterzoete 2D animatiefilm zonder woorden van de Spaanse cineast Pablo Berger (° 1963) – in zijn team is de Belgische striptekenaar Benoît Feroumont een spilfiguur – spreekt met zijn verhaal over de vriendschap tussen een verlegen hond en zijn zelfgebouwde robot inderdaad tot de verbeelding van kinderen.
Robot Dreams van Pablo Berger. Ocean Beach aka Coney Island.
Maar de antropomorfe avonturen in het New York van de jaren tachtig, de melancholische sfeer en de ernstige ondertoon – eenzaamheid en geheugen komen in beeld, net als vriendschap en verbinding – zorgen ervoor dat ook volwassenen met een warm gevoel de zaal verlaten. Een oorworm (Earth, Wind & Fire’s September) rijker maar vooral sterk onder de indruk van Bergers wonderlijke poëtische flair en visuele manier van vertellen. Dit is, in de woorden van de cineast, lasagne cinema, gelaagde animatie die jong en oud aanspreekt. En iedereen zin geeft in nog een portie. Dat vond ook de European Film Academy die Robot Dreams uitriep tot de beste Europese animatiefilm van 2023.
Ernst en humor
In ons gesprek vooraf zag je een link tussen Spanje en België. Passie voor strips, een gevoel voor het absurde en een voorliefde om via humor te relativeren. Dat brengt ons naadloos bij je animatiefilm Robot Dreams, waar je een ernstig onderwerp luchtig behandelt.
Pablo Berger: “Voor mij is het filmgenre dat het best het leven weerspiegelt de tragische komedie. Ik geloof niet zo in puur drama of zuivere poëzie. Het liefst mix ik genres omdat het echte leven ook zo’n mengeling van pijnlijke, vrolijke, grappige en trieste momenten is. Robot Dreams gaat over vriendschap en relaties, over verlies en over hoe het geheugen helpt om dergelijk verlies te verwerken. Het gaat om universele gevoelens en serieuze thema’s…”
…maar je drapeert er gans de film een laag humor over.
“Het blijft bij momenten grappig en steeds luchtig. Ik zie een film graag als een avontuur, met een begin op een plaats en een einde op een heel andere plaats. Daartussen is er een tocht, bij voorkeur geen traditionele tocht.”
Pablo Berger. Foto Daniel Alea.
De trip sluit niet af met een traditioneel Disney-slot.
“Inderdaad. Ik hou van het idee dat mijn films vol verrassingen zitten. De kijker weet nooit wat er gaat gebeuren in de volgende scènes. Weinigen zullen bovendien volgens mij het einde van Robot Dreams zien aankomen. Het is geen typische animatie afsluiter. Maar die onvoorspelbaarheid belet niet dat het een film voor iedereen is. Kinderen zullen er van houden, filmliefhebbers die zweren bij arthouse ook, net als het koppel dat elke week naar de multiplex gaat. Ik wil toeschouwers niet uitsluiten maar samenbrengen. Mensen van verschillende leeftijden, mensen met verschillende sociale en culturele status. Dat belet niet dat je als filmmaker kan spelen met verwachtingen.”
Graphic novel als inspiratie
Wilde je absoluut een animatiefilm maken? Of zette de graphic novel van Sara Varon je op weg?
“Dit is, na enkele kortfilms (o.m. Mama), mijn vierde film. Ik hou van animatie, bekijk veel animatiefilms, maar ik had nooit plannen met animatiecinema. Ik heb Robot Dreams (2023) gemaakt omdat ik gek was op de graphic novel van Sara Varon (n.v.d.a. van dit liefdesverhaal zonder woorden dat kinderboekenauteur Varon ontwikkelde om de dood van haar hond te verwerken gingen meer dan 100.000 exemplaren over de toonbank). Toen ik die dialoogloze comic zo’n vijftien jaar geleden, na mijn regiedebuut Torremolinos 73 (2003), las was ik meteen verliefd. Ik vond de strip grappig, verrassend en heel emotioneel. Vooral het einde ontroerde me. Maar ik stak het boek bij mijn collectie graphic novels en kinderboeken zonder woorden en maakte iets later Blancanieves (2012) en Abracadabra (2017).”
Robot Dreams van Pablo Berger. Amica bouwdoos.
“Pas daarna haalde ik ‘Robot Dreams’ nog eens uit mijn boekenkast. Ik herlas het en opnieuw genoot ik. Vooral het einde bewoog me tot de tranen toe. Dat slot is eigenlijk de reden dat ik deze film maakte. Ik heb het geluk te kunnen terugvallen op producenten die me bij al mijn projecten ondersteunen. Zij zijn het gewend dat ik telkens met iets heel anders op de proppen kom. Mijn handelsmerk is dat ik eigenlijk nooit weet wat mijn volgende film gaat zijn maar wel dat hij heel anders wordt. Daarom waren ze bij Arcadia niet verbaasd toen ik met een animatieproject op de proppen kwam.”
Misschien ook omdat ze je kennen als een stripliefhebber?
“Het is geen geheim dat ik opgroeide met het kijken van films en het lezen van graphic novels en strips. Ik had het geluk dat de jaren 80 de gouden jaren van de Spaanse comics waren met ontelbare magazines en veel tekenaars die straf werk afleverden. Dat oefende een enorme invloed op mij uit. Mijn allereerste, amateuristische, kortfilm was gebaseerd op een kortverhaal van de Franse tekenaar Moebius en voor mijn professioneel kortfilm debuut Mama (1988) werkte ik samen met een andere Fransman, stripauteur Philippe Vuillemin.”
“Op een of andere manier maken strips deel uit van wie ik ben. De belangrijkste medewerkers van Robot Dreams, director of animation Benoit Feroumont (n.v.d.a. auteur van de strip Wondertown, de Het Koninkrijk reeks met o.m. de ‘middeleeuwse’ verhalen Anne & De twee prinsessen en regisseur van de korte animatiefilm Dji vou veu volti ) en art director José Luis Ágreda (n.v.d.a. auteur van graphic novel Pink Harvest, cartoonist, illustrator en art director van Salvador Simó’s animatiefilm Buñuel in the labyrinth of the turtles), zijn striptekenaars. Toen ik hen ontmoette vertelde ik dat Robot Dreams een liefdesbrief aan strips moest worden zodat mensen die van comics houden tijdens het kijken het gevoel zouden krijgen dat ze naar een film aan het zien waren die verwant is met het werk van Moebius.”
Robot Dreams van Pablo Berger. Best Friends.
Zonder woorden
Robot Dreams is, net als Blancanieves, een visuele film zonder dialogen. Maar ditmaal ontbreken zelfs de tussentitels.
“Daardoor is het nog meer hardcore. Maar er zijn wel geluiden. De personages hebben lief, roepen, ademen. Je hoort het geluid van het verkeer, van de metro, van het dagelijkse leven. Blancanieves was een ode aan de periode van de stille film terwijl Robot Dreams dichter bij het universum van Jacques Tati en Charlie Chaplin ligt. Mijn favoriete film van alle tijden is City Lights. Chaplin maakte hem in 1931, toen de geluidsfilm al ingeburgerd was. Zijn keuze om zonder geluid te werken was bewust. Mijn liefde voor strips en voor Chaplin kwamen samen in deze film.”
Er is ook een beeld dat refereert aan Woody Allens zwartwit film Manhattan. Is Robot Dreams ook een ode aan New York?
“Volledig. Ik woonde tien jaar in New York, ging naar de NYU filmschool. Mijn eerste bezoek aan de stad dateert uit de jaren zeventig en ook tijdens de eighties was ik er vaak. Maar ik woonde er van 1990 tot 1999. Ik studeerde er en gaf er les aan de filmschool, ontmoette er mijn echtgenote en producente Yuko Harami, die ook nauw betrokken was bij Robot Dreams. Voor ons is dit dus ook een beetje een liefdesbrief aan de stad.”
Robot Dreams van Pablo Berger. Manhattan.
Een stad die ondertussen volledig getransformeerd is.
“De film toont het New York van voor de globalisatie, van voor internet, toen de stad nog het economische en culturele centrum van de wereld was. Nu, met de nieuwe communicatiemiddelen, kan een klein dorp in de buurt van Gent het centrum van de wereld zijn. Ondertussen is het ook ontzettend duur geworden om in New York te leven. Ik woonde tien jaar in Greenwich Village en betaalde voor een één slaapkamer appartement 800 dollar per maand. Nu kost datzelfde appartement snel 5.000 dollar. Daardoor zijn alle muzikanten, grafisch ontwerpers, striptekenaars en andere creatievelingen uit Manhattan vertrokken. In de jaren 80 en 90 was New York het culturele centrum van de wereld maar dat is niet langer het geval.”
Je brengt een van de iconen van die gouden periode, de Twin Towers, nadrukkelijk in beeld. Om aan te geven dat het verhaal speelt in het tijdperk voor 9/11?
“Ja, al blijven we vaag over het exacte tijdstip. Het verhaal speelt midden jaren tachtig en toen ikzelf rondwandelde in downtown New York waren de Twin Towers meer dan de Empire State Building een visueel referentiepunt. Je zag ze van overal. Daarom deze hommage. Het is ook een metafoor voor een koppel, voor twee vrienden.”
Robot Dreams van Pablo Berger. The city.
Herinner je je?
Een andere rode draad is de song September van Earth, Wind & Fire. Waarom dit in 1978 uitgebrachte dance-pop (cult)lied?
“De verhaallijn van Robot Dreams overspant een jaar en begint in september. Op een of andere manier dook het lied op in mijn geest toen ik het scenario aan het schrijven was. Het is een klassieker, voor mij een van de beste songs ooit, die aanstekelijk werkt en in de tekst met ‘september’, ‘holdin’ hands’, ‘hearts’ en ‘souls’ aansluit bij wat me bezig hield, internal fire, inwendig vuur. De openingszin is ‘Do you remember the 21st day of September’. Herinner je je? Dat is het thema van de film, geheugen, herinnering. Je kan vrienden verliezen, geliefden, familieleden. Maar wanneer je hen herinnert blijven ze eeuwig leven. Ze zullen altijd in jou verder leven. Daarom maakte ik deze film als een herdenking van alle mensen die ik ooit ontmoette en van wie ik hield. Toevallig is 21 september ook nog de verjaardag van mijn dochter. Voor een regisseur-scenarist zijn films zijn kinderen. Ik heb een dochter en vier films, waardoor ik het gevoel heb vijf kinderen te kunnen koesteren.”
Robot Dreams is ook een liefdesbrief aan cinema.
“Al mijn films zitten vol kleine hommages. Maar in de zin van Where’s Wally?, de zoekboekenreeks Waar is Wally? van illustrator Martin Handford. De kijker moet ze zoeken. Je sprak over Manhattan maar er zijn nog verwijzingen…”
…naar Psycho, The Shining, The Wizard of Oz, Halloween, IT, Pet Sematary, Robocop,…
“Je hebt enkele van mijn Where’s Wally of Cinema gespot. Voor mij zijn het Easter Eggs, visuele paaseieren, voor filmliefhebbers die Robot Dreams bekijken. Ik zou ze zelf niet willen aanwijzen maar ik ben wel blij te praten met iemand die zoals jij ze opgemerkt heeft.”
Robot Dreams van Pablo Berger. The Warriors.
Ook een leuk detail is dat je naam voor een soort cameo zorgt. Producten die de naam ‘Berger’ dragen bijvoorbeeld.
“Sommigen zijn grapjes van de tekenaars maar bij het bedrijf dat robots maakt was het een bewuste keuze.”
De voornaam van je protagonist is ‘Dog’, hond, maar zijn achternaam…
“…is Varon, naar stripauteur Sara Varon. Die naam zie je ook Playland en Ocean Beach, de locatie waar Dog met Robot naar toe trekt.”
Daar verwijst sterk naar Coney Island.
“Het reuzenrad, de roller coaster, de boardwalk met het amusementspark. De verwijzing is er maar ik wou het niet Coney Island noemen. We spreken van Playland en Ocean Beach. Het moest afgelegen voelen en bij Coney Island heb je meteen ook gebouwen en New York op de achtergrond terwijl je er met de metro naar toe kan. Er zijn trouwens meerdere stranden rond de stad en ik wou absoluut met isolement en afsluiten van de locatie spelen.”
Nowhere to run
Coney Island brengt ons bij nog een andere filmreferentie, The Warriors.
“Ja, ja. Die tocht door de nacht en dat slot in een verlaten amusementspark, subliem! Een meesterwerk van Walter Hill. Ik zeg altijd dat ik eerst cinefiel ben en dan pas filmmaker. Ik hou meer van het kijken naar films dan van ze te maken. Dat is vermoeiend, uitputtend. Elk deel van het filmproces is hard werken. Het is veel leuker om samen met anderen in een comfortabele stoel te zitten en in een donkere ruimte naar een film te kijken dan er zelf een te maken. En om terug te komen op The Warriors; omdat we een bepaald tijdsgewricht willen evoceren besteedden we veel aandacht aan details wat betreft landschap, gebouwen, metro, productnamen, publiciteit. Daarvoor bekeken we honderden boeken en films maar The Warriors nam daarbij een belangrijke plaats in. Voor de metroscènes maar ook voor dat iconisch moment op het strand waarmee Hill afsluit.”
Robot Dreams van Pablo Berger. Vrienden in Central Park.
Walter Hill vertelde ons dat in zijn door de studio afgewezen versie via een intro en tussentitels duidelijker gemaakt werd dat The Warriors een comic book film is, een mythologisch verhaal met een emotionele onderstroom. Met Dog en Robot heb je ook zo’n verhaal dat bol staat van gevoelens van vriendschap maar ook van tristesse, angst en pijn.
“Wanneer je je identificeert met Robot beleef je de ultieme horror wanneer hij op het strand ligt, niet kan bewegen en machteloos staat tegenover de opduikende gevaren.”
Het enige wat hij kan is dromen, wegvluchten in een andere realiteit.
“Toen ik Sara Varons graphic novel las gingen mijn gedachten naar Dalton Trumbo’s antioorlogsfilm Johnny Got His Gun (1971), waar een soldaat vast zit in wat rest van zijn lichaam. Die gruwel! En zoals je stelt kan hij alleen dromen. Nu ben ik doorgaans geen fan van dromen die inbreken in films maar hier maken dromen deel uit van het verhaal. We verbergen ook niets, de titel is duidelijk: Robot Dreams. Ik wil ook de link leggen naar het idee dat cinema ‘wakker dromen’ is. Een film zonder dialogen maar mèt muziek doet de kijker gedurende een uur en half met open ogen dromen.
Die kijker geraakt gehypnotiseerd door het verhaal, wil het in een bepaalde richting sturen maar merkt dat het koppig een andere richting uitgaat, geraakt gefrustreerd en leert er uiteindelijk mee leven. Het verhaal zit vol onverwachte wendingen en zoals je al zei vol drama, maar dat is in het ware leven ook zo. Toch ben ik eerder een optimistisch filmmaker, voor mij is het glas eerder halfvol, ik zie altijd licht aan het einde van de tunnel. Voor mij is het slot bevredigend, we moeten dingen laten gaan en vooruitgaan in het leven.”
Misschien draaien vriendschap en liefde ook rond mensen, soms tijdelijk, laten gaan en gelukkig zijn met hun levenspad ook al besef je dat je hen gaat missen en doet dat altruïsme pijn.
“Volledig akkoord, met ouder worden ga je dat inzien. Mijn dochter is nu 20 en zal binnenkort het huis verlaten. Dat ga ik moeten aanvaarden. Voor mij is die aanvaarding verbonden met leven in het moment, genieten van hier en nu. Ik ben bijna zestig maar ik tracht mijn onschuld te bewaren en niet cynisch of bitter te worden. Van film hou ik nog altijd evenveel als toen ik startte en ik blijf dromen over mijn volgende film. Ik prijs me gelukkig dat ik vier films heb kunnen maken, dat ik die samen met Maya heb kunnen schrijven, dat mijn producenten me gesteund hebben en dat ook het publiek me is blijven volgen. Want film is een duur medium en zonder bioscoopgangers zou ik geen verhalenverteller kunnen blijven.”
Robot Dreams van Pablo Berger. Dog, Bergers alter ego.
Het Berger team
Werk je steeds met dezelfde producenten?
“Dat was het plan maar de producent van mijn eerste film, Torremolinos 73 dacht dat Blancanieves nooit gemaakt zou worden. Daarom scheidden onze wegen. Als goede vrienden want ik koester de herinneringen aan mijn debuut. Daarna ben ik met dezelfde producenten blijven verder werken met dezelfde mensen.”
Hoe was het werken met dieren als personages?
“Robot Dreams is een antropomorfe film, met dieren die zich menselijk gedragen. Daarom benaderde ik de personages alsof ze mensen waren. Maar ik voegde wel dierlijke elementen toe. Zo woont Dog in een East Village appartement en neemt hij de metro maar hij heeft een staart. Wanneer hij gelukkig is beweegt hij die staart. En zoals alle honden kan hij beter ruiken. Maar verder gedraagt hij zich menselijk. Hij hanteert de afstandsbediening, telefoneert. Eigenlijk was dat niet zo moeilijk, de echte uitdaging voor mij was werken met tekenaars.
Hoe ik met acteurs moet omspringen weet ik, maar animatie is nieuw voor mij. Bovendien teken ik niet zelf. Ik besloot uiteindelijk om net als bij acteurs te praten over welke toon en stijl ik verkies. Er is vaak veel overacting in animatie. Dingen worden overdreven: tranen rollen, trieste gezichten overheersen. Wat ik beoogde was een driedimensionale vertolking. Zeer, zeer subtiel. Het publiek moet dingen voelen zonder dat ze er toe gedwongen worden. Emotie moet voortvloeien uit het verhaal en de personages, niet uit het aantal tranen dat vloeit.”
Robot Dreams van Pablo Berger. Samen in de metro.
Wat was de uitdaging daarbij?
“Robot Dreams is gebaseerd op een graphic novel die gemaakt is door een persoon, Sara Varon, terwijl je voor een animatiefilm honderden medewerkers nodig hebt. Mijn rechterhand, art director José Luis Ágreda, was verantwoordelijk voor de look. Tijdens ons eerste contact gaf ik hem mee dat ik de spirit van Varons werk wou behouden, wat betekende dat de personages eenvoudig moesten worden gehouden, maar dat ik achtergrond wilde invullen. Bij Varon beperkt die zich tot een paar lijnen maar ik wou van New York een personage maken.”
“José Luis Ágreda is ook architect en zag het wel zitten om de ruimte in te vullen, diepte en detail te creëren. De achtergrond is een fysieke achtergrond die je kan voelen. Wanneer je een deur en een winkel ziet moet je het gevoel krijgen dat je binnen kan gaan in die winkel. Daarom kozen we voor het klare lijn principe en het vermijden van schreeuwerige kleuren. Onze voorbeelden waren Hergé, de Franse striptekenaars Yves Chaland en Serge Clerc, de Spaanse illustrator Daniel Torres en mensen als Chris Ware en Andrian Tomine. Cruciaal is het handgemaakte gevoel.”
“Dit is geen 3D animatie, waarbij tekenaars eerder poppenmeesters zijn, maar handgetekende animatie, 24 getekende beelden per seconde. Old school animatie. We kijken naar Disney maar vooral naar Japan met Studio Ghibli en Hao Miyazaki. Plus natuurlijk de grote Europese animatiefilms. Voor mij zijn dat Ernest et Célestine (Stéphane Aubier, Vincent Patar & Benjamin Renner), Les Triplettes de Belleville (Sylvain Chomet), L’illusioniste (Sylvain Chomet) en J’ai perdu mon corps (Jérémy Clapin). Onze Belgische Animation Director Benoît Feroumont heeft overigens meegewerkt aan Les Triplettes de Belleville.”
Robot Dreams van Pablo Berger. Dog en hot dog.
De film en zijn publiek
In het festival circuit is Robot Dreams alvast zeer goed ontvangen.
“We begonnen aan de top met een speciale vertoning in Cannes. Dat was een feest en de reacties van pers en publiek waren enthousiast. Dan gingen we naar Annecy, het Cannes festival van de animatie, en wonnen er de grote prijs. Daarna werden we heel goed ontvangen op het festival van de fantastische film in Sitges (winnaar Publieksprijs). En nu zitten met Film Fest Gent op een publieksfestival met cinefiele inslag. Het is de mix die we voor ogen hebben. We willen een groot publiek bereiken, genre liefhebbers, cinefielen en kinderen. Sommigen zien Robot Dreams als een kinderfilm maar ik zie het als een cinefiele familiefilm. Ik wil dat vader, moeder, oom of tante deze film kiezen om met hun kinderen of kleinkinderen te gaan zien. Misschien gaat het kind niet van de film gehoord hebben want er is geen McDonald’s merchandising of op televisie vertoonde trailers maar hopelijk gaan de volwassenen via cinefielen als jou vernomen hebben dat zowel jong als oud iets aan de film kunnen hebben.”
Onze zevenjarige dochter was alleszins mee met het verhaal en heeft de film moeiteloos uitgekeken. Waarschijnlijk omdat je het verhaal heel visueel vertelt.
“Kinderen worden vaak onderschat maar wanneer een verhaal universeel is en met beelden wordt verteld gaan ze er snel in op. Mijn favoriete films, zoals E.T. en Jaws, zijn films voor iedereen. Ik ben een ambitieus filmmaker en wil dat zoveel mogelijk mensen mijn films zien. Met Robot Dreams wil ik niemand uitsluiten, ik noem het een lasagne film. Waarmee ik bedoel dat er verschillende lagen zijn. Er is een laag voor de kinderen, eentje voor cinefielen en een voor de doorsnee bioscoopbezoeker. Je mag je niet beperken tot een abstract soort kijker. Want die bestaat niet en daarbij ga je het publiek onderschatten. Je moet de kijker altijd respecteren en dat doe je door niet te oordelen, echte emoties te tonen en empathie te creëren. Alleen door mensen te doen meeleven met een hond en een robot kon mijn film een succes worden.”
Robot Dreams van Pablo Berger. Thuis in New Yorks East Village.
Robot Dreams gaat over verbondenheid en eenzaamheid, thema’s die aan de orde zijn in de harde stad waar veel draait om geld zoals New York.
“Ik zeg altijd dat ik Dog was. We leefden in hetzelfde appartement op hetzelfde adres en de emoties die hij voelt in New York zijn me vertrouwd. Maar ik werd ook verliefd in de stad, moest er afscheid nemen van mensen en ontdekte er kunst. Mijn relatie met de stad en de herinneringen die ik er opbouwde is dan ook complex. Daarom koos ik niet voor een klassiek happy end maar voor iets meer ingewikkeld. Meer authentiek lijkt me. Het leven volgt nu eenmaal geen Hollywood script. Ik weet dat Robot Dreams vragen oproept maar dat is positief. Het is een aanleiding voor een gesprek tussen jong en oud over hoe dingen veranderen, hoe mensen van elkaar gescheiden raken…”
…maar hoe herinneringen ons kunnen verwarmen. Bedankt voor deze mooie, visuele en emotionele, trip. Voor de vragen in Robot Dreams en de antwoorden tijdens dit gesprek.
Gent, 11 oktober 2023
ROBOT DREAMS van Pablo Berger. Spanje-Frankrijk 2023, 102’. Scenario Pablo Berger naar Sara Varon. Muziek Alfonso de Vilallonga. Montage Fernando Franco. Art Director José Luis Agreda. Animation Director Benoît Féroumont. Sound Mix Fabiola Orodoya. Productie Sandra Tapia (executive producer), Ibor Cormenzana, Angel Durandéz en Ignasi Estapé voor Arcadia Motion Pictures, Yuko Harami & Pablo Berger. Distributie Cinéart. Release 27 december.
ROBOT DREAMS van Sara Varon. Uitgeverij First Second Books, New York & London, 2007, 208 pagina’s. (Editie 2022: Editorial Astronave, Barcelona)
Sara Varon. Auteur van graphic novel Robot Dreams.
