Jos Vranckx 

“We leven in een angstcultuur. We zijn vooral doodsbang voor terroristische aanslagen, terwijl de kans om eraan te overlijden een miljoen keer kleiner is dan bij een auto-ongeluk. Het is een verbeeldingskwestie.” Dat provocerende standpunt vertolkte filosoof/psychiater Damiaan Denys als laatste gast van het prestigieuze Nederlandse interviewprogramma ‘Zomergasten’ (VPRO). De tegendraadse doordenkertjes van onze landgenoot zijn in de Vlaamse media grotendeels onopgemerkt gebleven. Jammer, want ze verdienen ruime aandacht – als tegengewicht voor veel hedendaags cynisme.

Damiaan Denys, afkomstig van Wevelgem en genoemd naar de Vlaamse heilige pater Damiaan, studeerde filosofie aan de KU Leuven, gevolgd door geneeskunde met specialisatie psychiatrie. Aangelokt door de film ‘Turks Fruit’, over het frivole en vrije leven in Amsterdam, trekt hij nadien naar Nederland. Sinds 2007 is hij hoogleraar psychiatrie aan de universiteit van Amsterdam, afdelingshoofd aan het Academisch Medisch Centrum en onderzoeker bij het Nederlands Instituut voor Neurowetenschappen. 

Professor Denys verricht baanbrekend onderzoek met de diepe hersenstimulatie (Deep Brain Stimulation), waarbij elektroden in de hersenen worden ingeplant bij mensen met een extreme dwangstoornis. De Britse BBC wijdde onlangs een documentaire in ‘Panorama’ over zijn werk.

Dwangers

Dwangstoornissen of obsessief-compulsieve stoornissen, zoals smetvrees, zijn in Vlaanderen in de publieke belangstelling gekomen door de tv-reeks ‘Dwangers’ (met Jan Mulder) op Vier, waarbij een groep lijdende mensen samen met enkele begeleiders een gedragstherapie uitproberen in Thailand.

Volgens Denys zijn dergelijke patiënten in feite perfectionisten voor wie de dwangmatige handelingen en rituelen een manier zijn om het leven te controleren, om vat te krijgen op dingen waarop ze geen vat kunnen krijgen. Probleem, zoals ook in de tv-reeks te zien, is de vicieuze cirkel:

“hoe harder we angst bevechten, hoe meer ze ons verleidt en verstikt”.

Dwanggedrag is op die manier ook een symptoom van onze geestelijke gezondheid. Denys noemt het een antwoord op een existentieel probleem, namelijk dat we amper controle hebben over de wereld en onszelf en daaronder lijden. We zijn bang voor datgene wat buiten onze controle ligt. En dat is heel wat. Angst voor raketten die vliegtuigen uit de lucht schieten, voor ‘extreem weer’, voor suikers en gluten in de voeding, noem maar op… Maar…

 “de angst voor elkaar, dat is nu dé grote angst.”

“Sartre zei: l’enfer, c’est les autres, dat was in een periode van oorlog, nu is het terrorisme. Maar we creëren onze monsters zelf.”

Daartegenover stelt de filosoof/psychiater de boodschap dat angst bij het leven hoort. Overwinnen ervan is de weg naar echte vrijheid, zoals bijvoorbeeld bergbeklimmers ervaren. Hoe meer we de angst in de ogen zien, hoe sneller ze vrijheid biedt!

Geen brein zonder mind

Ondanks zijn wetenschappelijke en therapeutische successen is er bij Denys geen sprake van sciëntistische arrogantie zoals je die bij nogal wat wetenschappers en vooral wetenschapsfilosofen aantreft. In de maakbaarheid van de mens gelooft hij niet. Net zomin als in de ‘wij zijn ons brein’-theorie van sommige vakgenoten, alsof alles – ook onze vrijheid – gedetermineerd is door de neurobiologie. “Ze hebben de neiging hun eigen waanwereld te creëren, los van binding met het leven.” We kennen nog maar een fractie van het universum dat het brein in werkelijkheid is, relativeert Denys. Bovendien: “mensen kunnen niet hun brein zijn, want hebben een mind (een geest) nodig.”

“De wetenschap is een bedrijf, niet meer op zoek naar de waarheid”, is een ander verbazend standpunt van Denys. Een recent onderzoek in Science over psychologie, waaruit blijkt dat een meerderheid van gepubliceerde studies vals is, lijkt deze visie te bevestigen. Ook bij heel wat medisch-klinische studies zijn al gelijkaardige vaststellingen gedaan.

Denys gelooft dan ook niet in human enhancement – het verbeteren van de mens zoals gepromoot in het transhumanisme, de ideologie die ervan uitgaat dat door de onstuitbare vooruitgang van technologie en wetenschap de mens zichzelf zal perfectioneren en zelfs eeuwig zal kunnen leven, desnoods op een andere planeet.

‘“Ik vind het complete nonsens. Ik vind de mens volmaakt in zijn onvolmaaktheid. Die onvolmaaktheid is cruciaal.”

 Onder invloed van filosoof Jacques Lacan hecht Denys veel belang aan het ‘impliciete’, het onzegbare en onbegrijpelijke, “de stilte tussen de woorden”. Het steekt hem tegen als wetenschapper altijd maar te moeten doen alsof hij de waarheid in pacht heeft. In de plaats ervan wil hij zijn worsteling als wetenschapper tonen, het onvermogen. Dat doet hij ondermeer met de theaterproductie ‘Wat is angst?’ – over de existentiële betekenis ervan. “In mijn voorstelling probeer ik mijn publiek duidelijk te maken: kijk eens op een andere manier naar angst. Als je door je angst probeert heen te breken, word je vaak beloond. Omarm de angst!’

Gezondheidszorg

In dezelfde lijn ligt zijn visie op de gezondheidszorg. “De marktwerking leidt tot niet bestaande syndromen en symptomen. Psychische problematiek wordt veel te snel vervat in medicalisering en psychiatrie.” Dat één op de vijf kinderen in het basisonderwijs tegenwoordig een label krijgt van een of andere ontwikkelingsstoornis, is daar ook een teken van. Denys vindt het dan ook niet de taak van een psychiater om al het falen uit te schakelen. “Wel om mensen te helpen op een normaal menselijke manier te kunnen leven. Mét tekortkomingen.”

Verder waarschuwt hij dat de overregulering de gezondheidszorg onbetaalbaar dreigt te maken. De zucht om te reguleren en te betuttelen vindt hij trouwens een kwalijke evolutie in Nederland vandaag – heel anders dan in de hippe tijd van ‘Turks Fruit’… De kentering is gekomen door de vertrouwenscrisis in de samenleving – van bovenaf opgelegde normen moeten het verlies van innerlijke normbesef compenseren – en de ziekelijke zucht naar perfectie, het onvermogen om te gaan met lijden en tekort.

“We accepteren geen lijden meer, dat is ons onvermogen”.

 “Terwijl lijden bij het menselijk leven hoort en ik me niet kan inbeelden dat je productief en creatief kunt zijn zonder te lijden. (…) Aanwezigheid van lijden is belangrijk om geluk te kunnen proeven. Ik denk dat alleen maar gelukkig zijn niet menselijk is. Uit negatieve dingen kunnen we leren en groeien. “

Dankbaarheid

Tot slot van het ruim twee uur durende gesprek in ‘Zomergasten’ liet Denys een filmpje zien van een huldiging in Spanje van de Canadese singer-songwriter Leonard Cohen. Die haalde in zijn pakkende toespraak een anekdote op over een jeugdervaring: een toevallige ontmoeting met een onbekende Spaanse flamenco-gitarist, aan wie hij zijn typische gitaarakkoorden te danken heeft. Het vermogen van Cohen om dankbaar te zijn, en te beseffen dat je als mens deel uitmaakt van een groter geheel, wil Denys als voorbeeld stellen.

“Een van de dingen die mij drijft, hoe raar het ook klinkt, is een fundamentele dankbaarheid dat ik dit leven mag leiden. (…) En op het moment dat je dat beseft, dat je maar een klein stukje bent van dat geheel, wordt het ook veel makkelijker jezelf te relativeren en ook de dood uit te lachen.”

Damiaan Denys heeft zijn voornaam niet gestolen.