Het kapitaal maakt gebruik van een weinig belichte taal én logica met een specifiek denkkader. Hiermee kon het door de eeuwen heen een belangrijke stempel op de omgeving drukken: via taal kan men immers een heel eigen wereld scheppen. Deze wereld is wel niet duurzaam. Hierna leggen we kort uit dat deze specifieke taal van het kapitaal kan aangewend worden als opstap naar een duurzamere taal en logica en zo, uiteindelijk, tot een duurzamere wereld. In deze wereld is het kapitaal een deel van een groter geheel, wat belangrijke gevolgen heeft voor het kapitaal, maar ook daarbuiten. En hierin geldt niet langer de taal van het kapitaal maar een taal vóór het kapitaal. We onderscheiden twee soorten taal : “kapi – taal” en “multi-bronnen-taal”. We leggen het verschil hierna uit tussen deze onderling met elkaar verbonden talen. Met beide talen en logica wordt tegemoet gekomen aan de verzuchting van de denker Ph. Blom [2] dat we tot een nieuwe logica moeten komen. We ondersteunen ons verhaal met een bierkaartje met twee zijden als “didactisch materiaal”. Verbeelding brengt ons overal!
De huidige maar door maar weinigen gekende taal van het kapitaal steunt op drie grote pijlers : het T-model (een modernere naam voor dubbel boekhouden), vennootschap en het recht. Men zou ze ook de “Heilige Gralen van het kapitaal” kunnen noemen. Deze taal van het kapitaal is meer aanwezig in de dagelijkse realiteit dan we zelf denken: we spreken van de “inventaris” van de problemen, iemand is “afgeschreven”, iets is van “kapitaal”belang, we hebben een “aandeel” in iets, een “vredesdividend”,… dit zijn allemaal termen uit het T-model. Anderzijds is er dagelijks sprake van transparantie, balans, duurzaamheid, voorzichtigheid en true and fair view : welnu, dit zijn grote maatschappelijke beginselen die recent allemaal op de voorgrond komen en kunnen gelinkt worden aan het T-model. De taal van het kapitaal staat veel minder af van onze leefwereld dan we nu denken.
Johann Wolfgang von Goethe zei ooit dat het T-model het één van de meest geniale uitvindingen van de mens ooit is. Volgens Rogier De Langhe, economiefilosoof, is het één van de grote sprongen in de menselijke beschaving, vergelijkbaar met geld en internet, omdat het in staat is zo veel data te omvatten (R. De Langhe, De Morgen, Zeno, 2014). En J. Gleeson-White schreef in haar bestseller “Double-Entry” (2016) dat de manier van kijken, denken en ordenen kan toegepast worden op élk menselijk handelen. Tot nu toe is het weinig of niet benut op maatschappelijk vlak. Hoe vér reikt aldus de denkkracht van dit T-model, aangevuld met vennootschap en recht, de andere twee Heilige Gralen van het kapitaal? We leggen dit hierna uit. We vertrekken hiervoor van onderstaande tekening. Deze is getekend in de taal van het kapitaal en en huidige “systeem” verbeeldt. En we leggen uit dat we vanuit deze verbeelding de macht van het kapitaal systemisch kunnen inperken en komen tot een nieuwe duurzame taal en logica: kapi-taal (of kapi – taal om het duidelijker te maken) dan wel “multi-bronnen-taal”. Bovendien zal blijken dat deze taal ook bruikbaar en relevant is op andere domeinen buiten het zuiver inperken van het kapitaal.
We geven hierbij een diepere toelichting bij de bovenstaande verbeelding van de huidige wereld. Deze afbeelding is het vertrekpunt voor de nieuwe duurzame taal, in twee stappen dus. De cirkel staat voor de wereld. Deze wereld evolueert naar één groot bedrijf of vennootschap, een wereld waarin alles vermarkt wordt via andere bedrijven, waarmee de wereld bezaaid is: de wereld is onzichtbaar bezaaid met een onzichtbaar web van vennootschappen, schermvennootschappen en quasi onmogelijk traceerbare postbusvennootschappen, waarachter mensen en het kapitaal zich kunnen verstoppen. Vennootschappen houden hun bedrijf op orde met een dubbele boekhouding. Hierin is alles in geld uitgedrukt. De “T“ staat voor een balans uit een dergelijke dubbele boekhouding. Dit is iets eeuwenoud en wordt om historische redenen van rechts naar links ingevuld [3]. De logica is het brondenken. Geld op zich betekent niets, men kan het niet opeten. Maar het betekent wél iets omdat men er iets kan mee doen: men kan er eten en goederen mee aankopen. Men kan het “uit mekaar trekken” aldus: aan de ene kant het geld als bron en aan de andere kant datgene wat je er mee kan doen. Met deze simpele logica gaat het dubbel boekhouden aan de slag: het geeft een dubbele benadering van de bedrijfsrealiteit. Het is de basisgedachte van een dubbele boekhouding van een bedrijf: wie een bedrijf opricht (de aandeelhouders) stelt geld ter beschikking aan het bedrijf, dit is voor dit bedrijf een bron (en wordt geboekt of geregistreerd als “kapitaal”) en met dit geld gaat het bedrijf dan aan de slag om goederen aan te kopen allerhande: dit is dan de besteding of aanwending van dit geld, en dit wordt aan de andere kant (links) geregistreerd in geld én beschreven wat er mee gedaan/aangekocht wordt. Dus in een dubbele boekhouding wordt alles dubbel geregistreerd: aan de ene kant (rechts in de boekhouding) staat het kapitaal (of het geld dat de aandeelhouders toevertrouwen aan het bedrijf) én aan de andere kant (links) de goederen die hiermee gekocht worden (de aanwending van het kapitaal) en dit alles in geld. Belangrijk is dat wat gekocht wordt minutieus én ingenieus geordend wordt (dit komt later nog aan bod). Een heel dubbel denk- en ordeningskader waarin kapitaal als “bron” wordt aanzien. Maar natuurlijk is “kapitaal” geen “bron”, het is gewoon een conventie, een fictie binnen het denkkader van een bedrijf: het is een bron voor de aankopen van goederen allerhande. Alles in dit – sterke – denkkader is er op gericht deze bron in stand te houden en kunnen doen floreren. Als slotsom van dit denkkader kan te weten gekomen worden of het kapitaal aangroeit of daalt: de winst of het verlies voor de aandeelhouders. Kapitaal staat in heel deze logica centraal, het kon met dit denkader sterk en machtig worden: het werd gaandeweg door de eeuwen heen een machtsbron.
Op basis van deze uitleg kan de huidige wereld goed verbeeld worden zoals hierboven: als één groot bedrijf met één grote machtsbron: kapitaal (X, rechts staat in de boekhouding (T)). En aan de andere kant (links in de boekhouding), kleine x, ziet men wat men met dit kapitaal allemaal aanvangt, koopt. Het is hier alleen geld dat telt. Deze x is héél klein, men ziet er niet veel van, van wat er met het geld wordt aangevangen. Of anders gezegd: kapitalisme is “georganiseerde non-transparantie”, waarin het geld en de mensen die het bezitten zich beiden goed kunnen verstoppen. Op de afbeelding ziet men een klein lachje met hierboven een zure lach: de minderheid is content, de meerderheid is malcontent. Verder is alles verankerd of vastgelegd in een niet zichtbare mono-kapitaal-rechtsorde, die men eveneens niet echt ziet. Het bedrijf van de maatschappij noemt ik “mono-kapitaal”. Deze naam is vermeld op de horizontale lijn (zie boven). In een boekhouding wordt op de horizontale lijn ook de naam van het bedrijf vermeld. De drie pijlers van het kapitalisme zitten in deze zijde van het bierkaartje: het T-model, vennootschap en het recht.
Eerder stelden we dat het kapitaal door de eeuwen heen en middels een heel ingenieus denkkader kon uitgroeien tot een machtsbron. Het duwt de bestaande, échte levende bronnen van mens en natuur weg, er is voor deze bronnen geen plaats in dit denkkader. De impact van het voeren van het bedrijf (uitputting van mens en natuur) telt niet mee: deze impact kan immers niet in geld uitgedrukt worden. Aldus zei ooit de Duitse socioloog Max Weber Weber bitter: “alle bomen zullen gekapt zijn, maar de boekhouding zal kloppen”. Dit kan toch toch niet de bedoeling zijn? Maar intussen is dit T-model wel uitgegroeid, samen met vennootschap en recht, tot een heel machtig geheel dat de wereld beheerst op een niet-duurzame wijze.
Anderzijds is er wel enigszins hoop, ook binnen dit systeem. Ik noem dit “kapi-taal”. Als we goed kijken naar de afbeelding zit het kapitaal hier ingekapseld in een groter geheel, het maakt deel uit van een systeem. Welnu, in dit systeem van het dubbel boekhouden gelden een aantal grote duurzame beginselen die we hiervoor noemden. Het gaat dan om de hiervoor vermelde grote beginselen van transparantie, duurzaamheid, true and fair view en voorzichtigheid:. beginselen van IN het systeem van het dubbel boekhouden (of T-model) dus die belangrijk zijn voor het overleven van het bedrijf. Mijn standpunt is dat deze beginselen van het éigen systeem door het kapitaal wegens haar winsthonger onder de mat geveegd worden. Maar anderzijds, onder druk van het kapitaal evolueert de maatschappij naar een bedrijf én dit “bedrijf” moet wél overleven en wat is het gevolg: de maatschappij voert deze beginselen sluimerend in. Welnu, als we deze beginselen op maatschappelijk vlak verankeren, bekomen we reeds een duurzame herbronning van de thans heersende (enge) taal van het kapitaal, dus binnen “het” systeem. Dus zuiver op basis van elementen die IN het systeem zelf besloten liggen. Als we deze beginselen juridisch zouden verankeren, dan zou het kapitaal ‘als bron’ hiermee al heel wat verduurzamen en/of ingeperkt worden. Maar dit gaat traag, heel traag. Het afdwingen van deze beginselen zal mogelijks wel kunnen op basis van de multi-bronnen-taal, die we hierna uitleggen: in deze multi-bronnen-taal wordt aan de burgers een bijzonder instrument aangereikt: de “SoS”.
Anderzijds, ook al zijn deze beginselen nu nog niet juridisch verankerd, niéts verhindert ons in huidige bestel deze beginselen naar voor te schuiven als analysemiddel en hiermee druk uit te oefenen op “het” systeem. We verwezen naar voormeld beginsel van transparantie. Waarom zouden de banken niet veel transparanter moeten zijn over de samenstelling van hun winsten, op de kap van de spaarders, en over hun beleggingen in de wapenindustrie ? Bedrijven kunnen verder schaamteloos hun prijzen verhogen door te verwijzen naar “inflatie”, maar zonder enig bewijs hiervoor voor te leggen (bijvoorbeeld: recent nog Telenet). Er zou hen toch gevraagd kunnen worden dit te bewijzen aan de hand van hun boekhouding? Op basis van het systeem zélf kunnen sterke analysemogelijkheden aangereikt worden én instrumenten, die nu niet of veel te weinig benut worden. Er wordt geprotesteerd door vele klagende boeren, maar is de financiële toestand van al deze boeren volgens hun boekhouding wel zó slecht?
Verder heeft bezit de taal van het kapitaal een hele grote, onontgonnen denkkracht, Goethe zei het ook al eerder. Maar deze is tot nu toe veel te weinig benut. Hij zei het trouwens dat “iedereen het zou moeten kennen”. Inderdaad, de hele bijzondere manier van kijken, denken en ordenen van het T-model reikt interessante ordeningsinstrumenten op maatschappelijk vlak aan. We benaderen er hier een aantal. Heel wat huishoudens zouden kunnen geordend worden via het voormelde T-model: elk zijn boekhouding, niet zo minutieus bijgehouden, maar waarin alles logisch geordend is volgens de indeling: “bronnen” en “bestedingen”. Hiermee vindt men alles snel terug. Ook de overheid zou hiermee m.i. alles snel kunnen terugvinden en zou niet vele keren alles moet opvragen bij de burger; hiermee zou het sneller subsidies kunnen toekennen aan wie ze écht nodig heeft. Nu is immers alles verspreid over databanken en moet de overheid alles opvragen bij de burgers. Verder, als we voor deze burger deze benadering naar voor geschoven wordt, dan lijkt het voor de hand liggend dat dit ook zou gelden voor de overheid die dan zelf een dubbele boekhouding zou voeren (nu is er enkel een enkelvoudige boekhouding). Verder is er nog het volgende inzicht. Onderdelen van de overheid, zoals het fiscale “bedrijf” zouden ook kunnen benaderd worden vanuit de bronnen-logica het T-model. Het fiscale bedrijf staat in voor het vestigen en innen van belastingen en zou vanuit de logica van het T-model als volgt kunnen worden benaderd. Het vertrekpunt is het volgende. Belastingen worden in de huidig moderne wereld gevestigd op basis van data. Data worden overal als grondstoffen benaderd. En deze data hebben meerdere bronnen: burgers, bedrijven, en uit het binnen-en buitenland. Op deze data worden wetten en programma’s “losgelaten” en hierna bekomt men belastingen. En dit kan allemaal technisch ingepast worden in een boekhoudstructuur: het herbronnen van de belastingbedrijf (hierna zetten we uiteen dat belastingen als “fenomeen” – als iets dat moet gedragen worden door iedereen – ook kan herbrond of gegrondvest worden met “multi-bronnen-taal”, zie aldaar). En zo zijn er nog vele andere mogelijkheden van analyse, ordening en stroomlijning op het vlak van landen en zelfs de wereld, mogelijkheden waarop we nu niet op ingaan. We vermelden wel nog dat er al sporen van deze ordening te ontwaren zijn in de realiteit.
Deze taal die we hiervoor toelichtten noemen we dus “kapi-taal”: in deze verbeelding van de realiteit is er maar 1 bron (zie het bierkaartje, eerste zijde) en dat is kapitaal. We zetten uiteen deze “bron” kan ingeperkt worden op basis van de eigen taal; daarnaast zijn er nog andere duurzame mogelijkheden die liggen in de taal van het kapitaal zelf. De “bron” van het kapitaal kan al enigszins “zuiver” gemaakt worden. Dit is al een belangrijke stap maar er lijkt meer nodig, gezien de staat van urgentie waarin we ons bevinden. We moeten het “groter” zien.
Als we de voorzijde van het bierkaartje aanvullen, door naast kapitaal de bronnen van mens en natuur in te voegen, dan bekomen we tot een veel duurzamere taal én logica: multi-bronnen-taal. Deze is niet alleen in staat de macht van het kapitaal veel verder in te perken, er zijn – net als bij kapi-taal, – immense mogelijkheden buiten het zuivere terrein van het kapitaal alleen.
De verdere aanvulling van het bierkaartje gaat als volgt. Bij de X van het kapitaal komen de bronnen van mens en natuur en komt er XXX en links komt dan alles wat daar uitkomt : hier komt dus ook XXX. Er wordt hierbij niet anders dan verder gebouwd op de logica van het systeem: aan de ene kant al de bronnen van de realiteit : mens natuur en kapitaal en rechts wat daar allemaal uit komt, in alle transparantie, maar niet langer alleen in geld. Het aspect geld wordt “overstegen”, want eveneens zaken niet in geld uitgedrukt kunnen worden krijgen een plaats in de maatschappelijke “boekhouding” van de realiteit.
En hierna ontstaat een lachend mannetje, want er is balans of evenwicht. Deze vennootschap heet verder: “multi-bronnen-vennootschap”. Vanuit deze benadering kunnen er systemische en ethische grenzen aan het kapitaal worden opgelegd, kapitaal wordt hier nog mee ingekapseld en dit binnen het eigen systeem. Kapitaal is hierin een deel van een nóg groter geheel, moet mens en natuur naast zich dulden. De wereld van het kapitaal wordt concreet “herbrond”. En in deze wereld kan kapitaal niet langer een doel zijn maar kan er systemisch bekomen worden dat het een middel wordt. Hieronder gaat de verbeelding van dit alles en gaan we hieronder verder toelichten.
Als een soort van “alchemie” ontstaat er een duurzaam denk- en ordeningskader voor het kapitaal, maar die uitlopers heeft naar heel wat andere domeinen daarbuiten.
Hierna gaat eerst een didactische tussenstop. We vulden hieronder de XXX’en van boven met taal in. We bekomen iets dat wat contra-intuïtief aanvoelt, het gaat immers om van rechts naar links lezen (Oosterse wijze, het boekhouden is Arabisch van oorsprong):
Maar omdat dit wat ongewoon en onwennig voorkomt voor mensen die hiermee niet vertrouwd zijn, stel ik hierna voor de leeswijze om te keren, van links naar rechts. We bekomen dan een “input-output” model dat men sneller kan vatten, zeker voor ons als westerlingen; een alternatieve naam zou kunnen zijn “omgekeerd-boekhoud-model”.
De voorbeelden die we hierna aanhalen tonen aan dat het multi-bronnen-denkkader toelaat om dieper te peilen naar de werkelijke aard van de realiteit. Niet alleen de realiteit van het kapitaal maar ook de realiteit daarbuiten. En vanuit de nieuwe invalshoek kan men dan bijsturen.
Wat betreft de herbronning van de wereld van het kapitaal: toepassingen van het aangevulde T-model.
Vanuit dit denkkader kunnen de bronnen van mens en natuur beschermd worden tegen het kapitaal dat momenteel té machtig is en mens en natuur uitput. We spreken aldus hierna niet meer van “boekhouden”, maar van bronhouden (of bron-houden) , met een “multi-bronnen-taal”. Kapitaal krijgt dus twee machten naast zich en van deze twee bronnen dient de macht nu uit te gaan. Vanuit deze benadering en denkkader kunnen broodnodige systemische en ethische grenzen aan het kapitaal worden opgelegd. Naast de duurzame beginselen die we hiervoor vermeldden en hier ook gelden zien we andere bijkomende mogelijkheden, die we hierna toelichten.
Groei kan op basis van dit multi-bronnen-denkkader nog maar deze mag niet ten koste gaan van de bronnen van mens en natuur. Groei mag deze bronnen niet aantasten en zeker niet uitputten. De bronnen moeten we immers kunnen worden doorgegeven aan toekomstige generaties (inter-generationaliteit). We spreken hierna dan van “brongroei”. En om dit in de praktijk te brengen en te bewaken kan er bijvoorbeeld gedacht worden aan een multi-bronnen-boekhouding waarin naast de bron van het kapitaal in de boekhouding de bronnen van mens en natuur worden vermeld en waarbij er dan al of niet ingrijpend IN de boekhouding moet gerapporteerd worden over de al of niet negatieve impact op de bronnen van mens en natuur. Hiermee zou de boekhouding véél transparanter worden. Bijvoorbeeld: IN de boekhouding zou duidelijk moeten worden aangegeven dat een bepaalde schuld of vordering kadert in een fiscale constructie (en dus voor iedereen zichtbaar zou zijn) of ook: er zou duidelijker moeten aangegeven worden hoeveel er weggegooid wordt, … Een duurzamere en meer ethisch ingevulde boekhouding dus. Hierover zouden wij, als burger, kunnen beslissen, middels het politieke luik dat hierna aan bod komt.
Wat betreft herbronning op andere domeinen: mogelijke toepassingen van het aangevulde T-model
De rol van de overheid kan als volgt gedefinieerd worden: zorgen voor evenwicht tussen de bron en voorkomen dat de bron van het kapitaal niet de bron van mens en natuur uitput.
We kunnen ook tot een herbronning van de fiscaliteit komen aan de hand van dit schema. Deze herbronning is mogelijk als volgt. We kijken naar de bronnen die links staan: elke bron dient zijn bijdrage dient te leveren aan het samenleven, en dit naar vermogen; en daarvoor is er (veel) meer transparantie dan nu het geval is nodig, vooral van de zijde van de bron van het kapitaal (dat zich nu verstopt achter allemaal vennootschappen en complexe constructies).
Verder staat democratie rechts in het Westers schema. Democratie is een creatie van de mens. Democratie wordt opgenomen in een ruimer T-geheel, een geheel waarin transparantie, duurzaamheid, true and fair view en voorzichtigheid gelden. Onderwijs staat ook rechts, als creatie van de bron van de mens. Het dient verder niet alleen om de bron van het kapitaal te dienen maar moet ook de bronnen van mens en natuur dienen.
We komen in een systeem en het lijkt aangewezen dat “de” politiek hier ook mee rekening zou houden: als de bronnen van mens en natuur in gevaar zijn op basis van zuivere data, dan moét er op basis van dit model ingegrepen worden. Of ook mogelijk: producten die nu de bron van mens en natuur in gevaar brengen kunnen op basis van dit denkkader niet langer op de markt blijven en dit dient door de politiek te worden benaarstigd.
Verder vloeien de beginselen van ervaring en redelijkheid uit het schema: zij zijn een weerspiegeling van de bron van mens, en kunnen dienen als tegengewicht voor de bron van het kapitaal, bron die alles overwoekert. Inzake A.I. kan aldus als eis gesteld worden dat al de bronnen vermeld worden: het brondenken staat immers centraal in de multi-bronnen-taal.
Dit is nog maar een greep uit de mogelijkheden die met het multi-bronnen-denkkader en de multi-bronnen-taal en logica mogelijk zijn.
Maar hoe gaan we dit in de praktijk brengen? Ook hier kan gebruik gemaakt worden van de huidige “taal van het kapitaal”: we brengen alles wat voormeld is in het multi-bronnen-T-schema (Westers) denkbeeldig onder in een duurzame sociale en coöperatieve vennootschap van de maatschappij. En al de deelnemers aan deze vennootschap (ook vennootschappen en verenigingen) krijgen een duurzaam, sociaal en coöperatief aandeel in deze vennootschap, voor wie het wenst. We noemen dit aandeel “Share of Society”, afgekort als “SoS”, wat kan vertaald worden als “Aandeel van de maatschappij”. Dit aandeel is multi-functioneel: stemfunctie, datafunctie, toegangsfunctie. Hierop gaan we nu niet dieper in maar dit opent immense perspectieven. En we maken een nieuwe rechtsorde waarin ook vennootschappen over dit aandeel moeten beschikken. Dit zou dan met zich meebrengen dat bepaalde types van vennootschappen die we hiervoor noemden (postbusvennootschappen) geen dergelijk aandeel zouden krijgen omdat zij niet duurzaam noch sociaal of coöperatief zijn.
En hoe gaan we dit alles afdwingen?
Met het voormelde aandeel dat een stemfunctie heeft kunnen de burgers zich over de landsgrenzen met elkaar verbinden en zo, zeker op economisch vlak, maatregelen eisen die broodnodig zijn.
We zouden vooreerst al kunnen eisen dat “kapi-taal” wordt ingevoerd, de duurzame taal die geldt in het systeem, onder de vorm van de grote duurzame beginselen die we hiervoor vermeldden. We zouden op democratische wijze kunnen eisen dat bedrijven véél transparanter zijn en dat sjoemelaars er uit vliegen.
En wij zouden als burger kunnen beslissen wat bedrijven moeten tonen in hun boekhouding (bijvoorbeeld instappen in een fiscale constructie): een combinatie van democratie en duurzaam bedrijfsvoeren.
Met deze nieuwe (beeld)taal én logica die we kort en krachtig hebben toegelicht kan men een heel duurzaam verhaal schrijven. Het T-model en de twee andere pijlers van het kapitaal vormen hierin een draad die, als men er éénmaal duurzaam begint aan te trekken en waaruit kapi-taal en multi-bronnen-taal afspinnen, spontaan afrolt.
Misschien zal men hiertegen inbrengen: je stelt een systeem voor, waardoor we geen vrijheid meer hebben maar anderzijds moeten we wel beseffen dat we nu ook in een “systeem” leven. Maar dit is onzichtbaar. Zijn we dan niet beter af met een systeem dat wél zichtbaar is en waarop we wél impact hebben als burger?
Toegegeven, misschien kan de multi-bronnen-taal niet alles oplossen, maar het is duidelijk en transparant al een hele sprong voorwaarts, waarin heel wat voorstellen kunnen worden ingepast en zo ook met elkaar verbonden. Het geeft ook een duurzame richting aan.
Samengevat, de unieke toegevoegde waarde van dit model: 1) heel wat de aspecten van de realiteit kunnen vanuit een unieke verbeelding duurzaam herbrond worden, 2) het kan ook in de praktijk worden uitgevoerd en uitgerold, 3) mét bovendien concrete instrumenten.
Hans Vanhaesebroeck
Lic Rechten (UGent) (1987) en Speciaal Licentiaat Fiscaliteit en Boekhouden (Vlerick)(1991)
Civil servant (fiscaal ambtenaar fraudebestrijding gedurende 25 jaar). Dit artikel schrijft hij in persoonlijke naam.
[1] Of: “multi-bronnen-taal” : Verklaring van deze term: in de taal van het kapitaal is kapitaal een bron : het is een bron van werkingsmiddelen voor een bedrijf. Kapitaal wordt als dusdanig zichtbaar in de boekhouding van een bedrijf, dat een heel denkkader is. In deze logica van het bedrijf is het ook de enige bron. De “multi-bronnen-taal” neemt deze taal en logica over maar plaatst naast (en boven) deze bron van kapitaal de levende bronnen van mens en natuur. Hiermee en hierna wordt tot een logica en taal gekomen die toelaat om de echte bronnen van mens en natuur systemisch te beschermen tegen het kapitaal; deze taal en logica blijkt ook heel wat duurzame mogelijkheden op andere vlakken te hebben.
[2] https://vimeo.com/699370221 “HOE NU VERDER DENKEN? – Dr. Philipp Blom: ‘Het streven naar een nieuwe logica – en het belang daarvan’”
[3] De oorsprong van het dubbel boekhouden gaat terug tot het Verre oosten. Hier schreef men van rechts naar links. In Babylonië werd de boekhouding met kleitabletten bijgehouden en het in het Oude Egypte werden papyrusrollen gebruikt. Bron: https://www.finportal.nl/boekhouden/geschiedenis-van-het-boekhouden/ . Op de kleitabletten beitelde men van rechts naar links omwille van de houdgreep van de beitel.
