Enkele weken geleden schreven vier wetenschapsfilosofen in De Standaard een afwijzend stuk met als boodschap “Een talig onbewuste bestaat niet”. U kunt dit stuk terugvinden via het digitale archief van deze krant, de titel luidde “Het talige onbewuste van Ariane Bazan behoort tot het rijk der fabels” en het artikel verscheen op 26 januari. Ik heb bij die gelegenheid een blog gewijd aan de verregaande veroordeling door deze filosofen van de beoefenaren van de geestelijke gezondheidszorg, die zich dagelijks steunen op diverse werkmodellen en theorieën om de mens van zijn pijn van patiënt te bevrijden. Dat stukje leest u hier. Het kreeg de titel “Spreek met elkaar over uw vreugde en verdriet”.
Vandaag wil ik de betroffen filosofen verder wijzen op de beperkingen van het onderliggende project dat hen drijft therapeuten bijna belachelijk te maken.
Dit stukje en de achterliggende bedoelingen en beweringen, het is materiaal geschikt om te laten bezinken. Soms komt dan een dieper, meer duidelijk besluit, een eindoordeel naar boven, en zo kom ik vandaag tot volgende conclusies. We kennen de missie van Johan Braeckman, zijn oude leermeester Etienne Vermeersch en anderen, om “klaarheid” te brengen en deze klare waarheid te onderscheiden van “duisternis”, het obscurantisme en wat zij noemen “ouderwetse, contraproductieve illusies”. Deze visie komt aan bod in essays als “De ongelovige Thomas heeft een punt” en “Illusies voor gevorderden”. Dit werk-kader maakt dat zij doorgaans fel atheïstisch handelen, anti-religieus. Dit nieuwe geval over de werking van de menselijke geest maakt misschien toch duidelijk dat dit project gedoemd is nooit te lukken. Kijk, de laatste jaren is het met slachtoffers van seksueel misbruik bijvoorbeeld duidelijk geworden dat bepaalde feiten wel degelijk waar, en echt meegemaakt kunnen zijn, maar dat deze getuigenissen en herinneringen zich er ten enen male niet toe lenen om uitgeklaard te worden… in de rechtszaal. Ondervragingen door advocaten van de tegenpartij en door imposante rechters, dat doet mensen dichtslaan, zwijgen, twijfelen, in hun schelp kruipen. Het licht van de juridische omgeving is te fél om de waarheid en de meegemaakte werkelijkheid nog te kunnen zien, zou je kunnen zeggen. De rechter, normaal gezien de ideale figuur om te bepalen wat werkelijk is geweest, schoot keer op keer te kort om helderheid te brengen in dit soort pijnlijke en zeer persoonlijke ervaringen. Zeer intense belevenissen, zoals een verkrachting of aanranding op jonge leeftijd, al dan niet in klerikale context, die verdringt de mens wel degelijk naar… zijn Onbewuste. De pijn is te heftig om aan de oppervlakte van het Bewustzijn te laten komen en mee te dragen in het dagelijks leven.
Sigmund Freud: misschien wijzer dan sommige wijsneuzen vandaag denken.
Schaamte, schuld, pijn… je kunt daar geen blokjes van snijden als van marsepein,
hoe groot de hang naar rationaliteit ook is die je als filosoof drijft.
Het mentale mechanisme van de Verdringing, een van de ontdekkingen van Sigmund Freud, is maar al te reëel. Wat voor de persoon al te intense emoties meebrengt, wordt uit het bewustzijn weggeduwd, verdrongen. En geen verdringing zonder Onbewuste. Conclusie: wat bepaalde wetenschapsfilosofen zich tot doel stellen, is voor een deel onzinnig. Het lijkt een beetje op de kritiek van gewone, on-ontwikkelde mensen, zeg maar de schoenmaker en de beenhouwer, op het werk, de resultaten en het ideeëndomein van wetenschappers, zowel menswetenschappers als beoefenaren van de objectieve wetenschappen. We hebben dit op grote schaal kunnen zien, deze kortsluiting tussen de perceptie van de werkelijkheid van simpele mensen en de wetenschappelijke realiteit en – beoefening, in de periode van coronabesmetting: de virologen kregen er verduveld en op grote schaal van langs. Hun blijvende wetenschappelijk gefundeerde onzekerheden werden niet gesmaakt door de kijker van het journaal, die wenste ze niet te slikken. Idem meer recent voor het tastende, trachtende maar degelijke werk van historici omtrent de Vlaamse identiteit en geschiedenis naar aanleiding van het feuilleton Het verhaal van Vlaanderen. Beide gevallen zijn afdoende geanalyseerd en beschreven door filosoof, schrijver en boeddhist Tom Hannes, een week geleden in zijn stuk in De Standaard (280123).
Het Onbewuste bestaat voor de mens wel degelijk, en het is duister én het is functioneel tegelijk.
Dat sommige leerlingen van Freud te ver zijn gegaan met hun talige benadering en interpretatie van het Onbewuste, er mee aan “obscurantisme” deden met winstoogmerken, en dit soms met gevolgen tot in de therapiekamer tot op vandaag, dat wil ik erkennen. Die kleine veldslag hebben de filosofen van de marsepein gewonnen. De achterliggende oorlog zal echter nooit hun geslaagde project zijn. Als kamergeleerden hebben zij misschien te weinig voeling met de wereld van de gekwelde mens die houvast zoekt in zaken als religie en een talig onbewuste.
Illustratie. Zoals geldt voor scènes die gepaard gaan met intense schaamte zoals na misbruik, is het algemeen bekend dat ervaringen van grote ellende in de geest van de betrokken mensen vaak wordt overgeheveld naar het Onbewuste; in dit geval bij slachtoffers van oorlogsmisdaden en genocide tijdens WO II. In therapeutische gesprekken kan een en ander, in een vertrouwelijke context, weer naar boven worden gehaald. Dit kan helpen om de last dragelijk te maken en vat te krijgen op het persoonlijke traumatische verleden, op ‘het verhaal’ dat er die mens is overkomen.
Hoofdillustratie: Brian Eastop: PTSD, Newly diagnosed, but not new. Flickr
Epiloog. Darwin én Freud én verder
Een van de personen die reacties liet op dit stuk via sociale media vatte een en ander lapidair maar zeer synthetiserend samen als volgt: “Vergeten als overlevingsmechanisme”. Hoe juist is dit. In die zin is het verwonderlijk dat juist filosofen die goed bekend zijn met de Evolutietheorie, en dus met het feit dat in de natuur en binnen de soorten onderling een voortdurende strijd om de overleving aan de gang is, waarop de overbekende uitdrukking “survival of the fittest” slaat, juist niet lijken te kunnen begrijpen wat hier werkt bij mensen die trachten te overleven met psychische kwetsuren.
Leestip: “Judith Lewis-Hermann, Trauma en herstel”. Een standaardwerk over de grote betekenis van het concept Post Traumatische Stress, dat ook juist bepaalde inzichten van Freud relativeert. Wij bestudeerden dit essay destijds als vorming tijdens ons werk aan de telefonische hulplijn Tele-Onthaal.
Ariane Bazan haalt in reactie op het stukje in De Standaard volgende regel aan van Jacques Lacan, de door de filosofen uit Gent gewraakte diepte-psycholoog: “Het biedt een steun, [de benadering van dit talige onbewuste] in die zin dat het toch enige rationele verklaring biedt voor schijnbaar onlogische verschijnselen: dat wanneer mensen twisten over olijven, zij “soms”, zo staat het er bij Lacan, twisten over lijven.
Hier voeg ik graag een persoonlijke evaluatie aan toe: Inderdaad, in die zin kan een model als dit van Lacan nuttige waarde hebben. Is het immers niet zo dat de werkelijkheid, en bij uitstek de innerlijke wereld van een mens die door traumatische ervaringen is moeten gaan, uitermate complex is? En omdat het om evidente redenen nodig kan zijn in die chaos enige ordening aan te brengen, is elk model dat daartoe kan hulp bieden, welkom. Dat is voor mij de bottom line die de kamergeleerden niet schijnen te vatten; hoe zouden ze ook kunnen… Nog een voorbeeld: voor veel mensen is hun persoonlijke verleden, hun identiteit, hun mogelijke toekomst… tegelijk zo weinig helder, en toch dermate van belang, dat zij graag input ontvangen van een wereldwijze zigeuner(in) die via grote reizen mensenkennis kon opdoen. Om vergelijkbare redenen vind ik dat we de betekenisstructuur van de tarot of van de astrologie niet scherp moeten afwijzen. Zij kunnen tenminste wat orde – en op die manier Hoop & Uitzicht! – brengen in een chaotische duisternis die lastig, soms extreem lastig blijkt om dragen.
Slotnotities van derden
Een toevoeging van een lezer op Facebook, Luc Van De Steene: “Misschien ter aanvulling. Bij een ernstige traumatische ervaring valt een belangrijk deel van het spraakcentrum (gebied van Broca) uit, een overlevingsreactie, wat maakt dat er nadien zo moeilijk woorden voor te vinden zijn … Het eerste wat dient te gebeuren is de veiligheid herstellen; dat kan alleen in een therapeutische context. Trauma genereert afgesplitste delen in het onderbewuste.”
2. Mijn vriend de professor emeritus deeltjesfysica, tevens kenner van de Oosterse spiritualiteit, Frans Cerulus, maakt na het lezen van dit stuk de vergelijking met China. Sinds vele eeuwen gaan hulpverleners er te werk om mensen met problemen te helpen, te steunen en te genezen met behulp van de traditionele geneeskunde die tussen de organen lijnen ziet, en daarop centrale drukpunten. Deze personen rapporteren dat zij op deze manier veel mensen hebben kunnen helpen. Toch vonden westerse Anatomen nooit structuren die aan dit model beantwoorden in het lichaam.
