Moet een onafhankelijk opererend EU-leger een nucleaire component hebben? Een Franse nucleaire paraplu lijkt niet het antwoord. Met vanaf duikboten lanceerbare Trident-raketten heeft de VS een nieuwe first strike optie, is nuclear sharing achterhaald, en zijn de Amerikaanse kernwapens op Europese bodem overbodig. Toch stuurde de Belgische Commissie Defensie aan op de nuclear-capable F35. Een EU zonder kernwapens is een verdedigbaar scenario.
In deze kolommen hebben wij bij herhaling gewezen1 op de inconsequentie van geopolitieke opiniemakers die pleitten voor strategische autonomie voor de Europese Unie, terwijl de EU nood heeft aan strategische onafhankelijkheid. Wil de Unie het als grote speler kunnen opnemen tegen opkomende grootmachten, dan moet zij zich losmaken van de (over)heersende wereldmacht, de Verenigde Staten en de noord-Atlantische alliantie. Sinds de opheffing van het Warschaupact fungeert de EU in het kielzog van de NAVO eerder als Amerikaans instrument om mondiaal macht te projecteren en de opkomst van nieuwe grootmachten te dwarsbomen, dan als gezamenlijke verdedigingsorganisatie.
De discussie over een Europese defensie is niet nieuw. De eerste stappen werden gezet met de oprichting van het Europees Defensiefonds (EDF) en de Permanent Gestructureerde Samenwerking (PESCO). Maar van het – in het hernieuwde Frans-Duitse vriendschapsverdrag van 22 januari 2019 aangekondigde – voornemen om het buitenlands beleid beter op elkaar af te stemmen, hebben we nog maar weinig gezien2. De discussie gaat vooral over Europese defensiecapaciteiten, de vraag hoe doublures kunnen worden voorkomen, en over legeraankopen die liefst in Europa worden gedaan. Van een ernstige analyse van dreigingen die het uitgangspunt moet vormen voor de manier waarop het militaire apparaat gestalte wordt gegeven, is geen sprake.
Een Europees leger moet onafhankelijk kunnen optreden, los van Washington
Het pleidooi van geopolitieke opiniemakers voor een Europees leger binnen de NAVO, of in het verlegde daarvan, waarbij per saldo de VS de dienst blijft uitmaken, is dus een slag in het water. Een Europees leger moet onafhankelijk kunnen optreden, los van Washington. De meest delicate kwestie in de discussie hoe een EU-defensie er uit moet zien is de vraag of een Europees leger een nucleaire component moet hebben. Na brexit is Frankrijk nog het enige land in de EU met kernwapens. Een EU-defensie onder de Franse nucleaire paraplu lijkt weinig realistisch. Ten opzichte van het Russische en Amerikaanse arsenaal valt de Franse kernbewapening in het niet. En zijn de eigengereide Fransen bereid om hun kernwapens met 26 collega-lidstaten te delen?
In de huidige situatie worden lidstaten in het kader van nuclear sharing betrokken bij de planning voor het gebruik van Amerikaanse NAVO-kernwapens op Europese bodem. Het is een totaal achterhaald concept, nu de VS Rusland vanaf duikboten kan raken met Trident langeafstandsraketten uitgerust met W76-2 kernkoppen. Daarmee heeft de VS een flexibele nieuwe first strike optie om mini-nukes in te zetten op Europese slagvelden, geheel buiten Europese NAVO-leden om. Dat betekent dat de op Europese bodem gestationeerde Amerikaanse kernwapens overbodig zijn, nuclear sharing een lege doos is, en Europese NAVO-leden het risico blijven lopen de speelbal te worden tussen twee nucleair bewapende grootmachten. In Duitsland wordt over dit issue dan ook stevig gediscussieerd.
Zelfs mini-nukes kunnen leiden tot een volledige nucleaire oorlog
Tegen welke bedreigingen moeten kernwapens beschermen? Tegen Rusland, dat $61,4 miljard aan defensie uitgeeft, amper 6% van het NAVO-totaal ($963 miljard)? Tegen klimaatverandering? Covid-19 en de daaruit voortvloeiende economische crisis? Honger en armoede in de wereld? Terrorisme? Zelfs ‘tactische’ kernwapens of mini-nukes kunnen leiden tot escalatie naar een volledige nucleaire oorlog. De inzet van een nucleaire bunker buster in Irak zou volgens wetenschappers hebben geleid tot 25.000 burgerslachtoffers, voor elk zinnig mens onaanvaardbare collateral damage. Kernwapens zijn te destructief, ze zijn ook ‘strategisch’ niet-inzetbaar want vragen om een nucleair antwoord. Bovendien draagt hun aanwezigheid het risico dat ze ooit, opzettelijk of per ongeluk, zullen worden gebruikt.
In ons land wordt het debat bepaald door de politiek en de daaraan gelieerde denktanks. Een interessante bron is het verslag van de hoorzitting met externe experten van de Commissie voor de Landsverdediging van 25 april 2018 over de vervanging van de F-16. Professor Alexander Mattelaer, ook verbonden aan het Egmont Instituut, liet zijn betoog ongevraagd voorafgaan door een pleidooi voor uitbreiding van de Belgische landmacht met een derde brigade. In het kader van het thema nucleaire afschrikking toonde Mattelaer zich voorstander van een Dual Capable Aircraft (DCA) en dus de nuclear capable F35. “Wil België binnen de NAVO blijven meepraten over de inzet van kernwapens, of laten wij dat debat over aan de grootmachten?” aldus Mattelaer3.
Nucleaire afschrikking is een mythe
Weet de professor niet dat nucleaire afschrikking een mythe is? Historisch onderzoek leert dat wie beschikt over kernwapens daar nog nooit een oorlog mee heeft voorkomen of beëindigd. Aan de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki waren grotere bloedbaden met conventionele wapens voorafgegaan. De Amerikanen hadden geheime Japanse boodschappen ontcijferd die onthulden dat Japan op het punt stond zich over te geven, mede uit vrees voor een Sovjetinterventie in de oorlog. Toch zette president Truman de bommen in, waarschijnlijk om het juist ontwikkelde nieuwe wapen in theatre te testen. Historici denken dat Japan vervolgens vooral capituleerde omdat het land werd binnengevallen door Sovjettroepen.
Het gebruik van, en dreigen met, kernwapens, is in het internationaal oorlogsrecht onwettig4. Afschrikking als tactiek is dat dus ook. Dat horen we niet uit de mond van Groen-defensiespecialist Wouter De Vriendt. Die spreekt in de Commissievergadering wel over de “immense technische problemen” met de F35, maar niet over het feit dat de F35 nuclear capable is, kernwapens kan afgooien. De Vriendt toont zich ook expliciet akkoord met professor Mattelaer dat België “te weinig” besteedt aan defensie. Dat De Vriendt “als uitsmijter” laat weten dat België misschien, net als Duitsland, moet overgaan tot het verwijderen van [Amerikaanse] kernwapens van ons grondgebied, is een magere pleister op de wonde. Hij had met klem moeten aandringen op de keuze voor een niet-nuclear-capable gevechtsvliegtuig.
Nieuwe massavernietigingswapenwedloop
In een recent interview waarschuwt de befaamde Amerikaanse professor Noam Chomsky dat de mensheid op het gevaarlijkste moment in zijn geschiedenis verkeert. President Trump heeft een kruis gehaald over wapenbeheersing, en de ontwikkeling van nieuwe, nóg vernietigender kernwapens in gang gezet. Daarmee ontstaat een nieuwe massavernietigingswapenwedloop, en neemt het risico op een kernoorlog toe, aldus Chomsky. Amerikaanse nucleaire oorlogsplannen voorzien de mogelijkheid van een beperkte nucleaire aanval, om de verspreiding van massavernietigingswapens zoals gifgassen af te schrikken. In Syrië had zo’n scenario kunnen worden uitgevoerd. Gelukkig is dat niet gebeurd.
Ook voor Paul Rogers, professor vredesstudies aan de Britse Bradford universiteit, moet men vandaag een eerste gebruik van kernwapens door de VS niet uitsluiten. Een rapport van de Amerikaanse Joint Chiefs of Staff van medio vorig jaar zegt dat het kleinschalig gebruik van zeer krachtige wapens een conflict op Amerikaanse voorwaarden kan beëindigen. Zo’n aanval zal in de visie van Rogers nooit onbeantwoord blijven, en doet daarmee denken aan Stanley Kubricks donkerzwarte satire Dr. Strangelove die eindigt in het einde van de wereld, omdat, in de woorden van filmrecensent Dennis Van Dessel, ‘een stel ontzettend domme mannen zo nodig achter hun pik moesten aanlopen’.
Drie scenario’s voor de steeds verder integrerende Europese Unie
In een uitvoerig gedocumenteerd artikel bespreekt UAntwerpen professor Tom Sauer drie scenario’s voor de steeds verder integrerende Europese Unie: (1) de Unie wordt een nucleair bewapende entiteit, (2) de Unie gaat verder door het leven als kernwapenvrije zone, of (3) de status quo blijft grosso modo ongewijzigd. Welk scenario het wordt hangt volgens Sauer voornamelijk af van de vraag welk argument het maatschappelijke en politieke debat zal winnen: het argument dat kernwapens macht verschaffen en legitiem zijn, of het argument dat kernwapens te destructief zijn en daarom onwettig.
Hier past een kanttekening. In elk scenario blijft de vraag of een Europees leger gaat opereren onder degelijke democratische controle. De Europese Commissie wil wel eens zaken doordrukken die misschien met regeringsleiders – die ook niet altijd door hun parlementen zijn gedekt – zijn afgestemd, maar niet met het Europees parlement. Maar de houding van individuele lidstaten is ook essentieel. Zoals in voetnoot 2 gesteld speelt Frankrijk graag cavalier seul, en met het democratisch gehalte van Duitsland lijkt het ook niet de goede kant op te gaan. De oude Duitse aristocratie, die pogingen doet om de geschiedenis te herschrijven en ijvert voor een terugkeer van het militarisme en fascisme, roert zich stevig en lijkt gehoor te krijgen. In een volgend artikel komen we hier uitgebreid op terug.
Pleidooi voor een EU zonder kernwapens wordt aantrekkelijker
De tekst van Sauer is geen droge, puur wetenschappelijke verhandeling. Waar de meeste van zijn collega’s de kerk in het midden laten onder het mom ‘academici zijn geen activisten’ toont de auteur zich een geëngageerd politicoloog. Voor Sauer wordt het pleidooi voor een EU zonder kernwapens in principe aantrekkelijker. Als Frankrijk na brexit de enige nucleair bewapende staat in de EU blijft zou de druk om een Europese kernwapenvrije zone te creëren kunnen toenemen. Volgens Sauer kan en moet de EU de rest van de wereld laten zien dat een regionale mogendheid kernwapens niet nodig heeft, wat landen als Brazilië en Zuid-Afrika bewijzen. Aan dat rijtje kan men Iran toevoegen, een land dat zich ondanks alle Amerikaanse, Israëlische en Arabische druk staande heeft weten te houden.
Tot slot introduceert Sauer een interessante denkpiste. In het scenario van een kernwapenvrij Europa ontmantelt idealiter Rusland zijn in het Europese deel van Rusland opgestelde kernwapens, mits de VS zijn in Europa opgestelde tactische kernwapens ook terugtrekt. Het zou het begin kunnen zijn van het uiteindelijke doel: een kernwapenvrije wereld.
