het gebied in Zuidwest-Azië waar de landbouw ontstond (deel van een grotere kaart uit Boek 3 over het ontstaan van landbouw en veeteelt)
het neolithicum in Zuidwest-Azië[1]

Was er toen de landbouw verscheen meer of minder geweld? De vraag is niet eenvoudig te beantwoorden. In Zuidwest-Azië, waar de landbouw het eerste ontstond nam het geweld af. Jagers en verzamelaars gebruikten er meer geweld dan de maatschappijen van de eerste boeren.

Bij de boeren van Nieuw-Guinea of de Azteken van Mexico was geweld endemisch. Daar zijn belangrijke lessen uit te leren. 1. Geweld kan in een maatschappij toenemen maar ook afnemen. We zullen er later op terugkomen, en zien dat naarmate de beschaving toeneemt geweld afneemt. 2. Op dezelfde biologische basis (die van de mens) bestaan maatschappijen, culturen, die meer of minder gewelddadig zijn.

Dat heeft op zich niets te maken met de wijzen van bestaan (b.v. jagen en verzamelen of landbouw). In een ver verleden, zoals het neolithicum, kon de mens collectief geen bewuste keuzes maken voor een maatschappij met zo weinig mogelijk geweld. In deel 5 bespreken we de eerste echte stad in de geschiedenis van de mens. Er werden geen sporen van geweld gevonden.

Jagers tegen boeren

Azar Gat wijst er op dat er wereldwijd meerdere voorbeelden zijn waarbij jagers en verzamelaars dieren en planten van boeren beschouwden als iets waar ze vrij konden over beschikken. Dat was zeker het geval in periodes als voedsel schaars was. Jagers hadden het initiatief, zij konden het tijdstip van hun aanval kiezen, toeslaan en zich terugtrekken. Vreedzame relaties tussen jagers en boeren werden op veel plaatsen afgewisseld met raids en geweld. Beide groepen beschouwden elkaar als inferieur.(489) Lang geleden hielden Bantoes in zuidelijk Afrika hun runderen in het midden van een kraal.

Zonder twijfel voor defensieve doeleinden, tegen roofdieren, tegen andere boeren maar ook tegen Khoisanjagers. Boeren hadden het voordeel dat hun aantallen gestaag oenamen, terwijl dat van jagers en verzamelaars stabiel bleef of afnam. De grote gebieden die jagers en verzamelaars nodig hadden om te kunnen leven, werden door de groei van het aantal boeren langzaam kleiner tot er een omslagpunt kwam en ze niet groot genoeg meer waren om de manier van leven van jagers en verzamelaars verder mogelijk te maken.

Versterkingen

Dorpen en stadjes van het Zuidwest-Aziatische neolithicum waren uiterst zelden versterkt.In Midden-Europa waren er versterkte vestigingen en sporen van massamoord en het verbranden van nederzettingen. In Noord-Amerika voerden de Apache en Navajo, jagers en verzamelaars, regelmatig raids uit tegen hun buren, de pueblobewoners, die boeren waren. Dieren stelen was het voornaamste doel. In dezelfde periode zouden boeren van de Mississippi-Missouri hun vestigingen versterken met palissades, vestingen en grachten als verdediging tegen de nomadische jagers en verzamelaars van deGreat Plains (VSA). In veel vroege landbouwmaatschappijen waren de redenen voor raids wereldwijd, niet vlees of voedselvoorraden, maar de roof van vrouwen. Dit was waar bij de Yanomamö in Venezuela, de Yanoama in Noord-Brazilië, de Guayaki in Paraguay, de Aboriginals in Australië. De legende van de vrouwenroof van Sabijnse maagden door Romeinen, was waarschijnlijk gebaseerd op echt gebeurde feiten. Mythes zijn vaak de (weliswaar soms vervormde) weerspiegeling van de werkelijkheid. Het centrale conflict in Homeros’ Ilias begint als Paris van Troje Helena, de vrouw van Menelaos, koning van Sparta, schaakt. Een jarenlange oorlog en de verwoesting van Troje waren het gevolg.

Geweld in Zuidwest-Azië

Het natufiaan Het natufiaan is de laatste paleolithische cultuur voor het begin van landbouw en veeteelt in de Levant (die begon rond 11.500 jaar geleden). Het breidde zich tijdens het laat-natufiaan uit tot aan de Eufraat. De term natufiaan werd eerst gebruikt door Dorothy Garrod, die in 1929 de Shuqbagrot in Wadi an-Natuf, bestudeerde. Er werden overblijfselen van 417 natufianen gevonden. Een vrouw van ongeveer 35 a 40 jaar van Nahal Oren was gestorven door een slag op haar hoofd. Bij een vondst van 7 individuen, gestorven rond 10.000 VOT, had een individu twee genezen schedelbreuken en een niet genezen schedelbreuk, mogelijk de doodsoorzaak. Bij een reeks van 17 individuen gestorven rond 9100 VOT had een mannelijke volwassene een pijlpunt in de ruggengraat. Twee andere mannelijke volwassenen hadden genezen schedelwonden. Een andere studie vermeldt dat van 30 gevonden mannelijke schedels er 5 schedelwonden hadden, en bij de vrouwelijke schedels hadden 3 van de 15 genezen schedelwonden. Daartegenover staat dat bij slechts een van de doden een breuk bij de bovenste ledematen werd vastgesteld.

Het PPN (Pre Pottery Neolithic, na 11.500 jaar geleden)

Met de gegevens die voorliggen, lijkt het er op dat landbouw in Zuidwest-Azië minder geweld meebracht. “De hoge ratio van schedeltrauma’s bij natufianen suggereert een hogere graad van geweld. (…) Bewijs voor geweld tijdens het natufiaan werd gerapporteerd in het geval van een natufiaanse man van de Kebarasite met een stenen projectiel in zijn borstwervel. De toename van de gemiddelde leeftijd van mannen tijdens het neolithicum kan een lagere geweldgraad weerspiegelen.”(490) En: “Hoewel individuele voorbeelden van persoonlijk geweld bestaan bij neolithische en kopertijdbevolkingen in Anatolië, stellen ze ver van georganiseerd geweld voor. Daartegenover staat dat de bevolkingen van de vroege bronstijd duidelijk sporen vertonen van wonden, juist voor de dood, massagraven, een hoge frequentie van schedelbreuken, wallen rond sites en metalen wapens in Anatolië. Dit suggereert een toegenomen bewijs van georganiseerd geweld in het Anatolië van de vroege bronstijd.”(491)

Gewelddadige dood

Mensen die door geweld waren omgekomen vond men terug in Ghwair I, waar een oudere vrouw een projectielpunt in haar kaak had. In ‘Ain Ghazal vond men een schedel waarin een lemmet was ingedrongen die het bot tot 3 cm in de hersenen had gedreven. In Nemrik 9 vond men een graf met het skelet van een man in wiens schedel twee projectielpunten ingedrongen waren. In een ander skelet vond men een projectielpunt in het bekken.

Een derde graf leverde een gebroken el Khiampunt op naast een gebroken armbot. In Basta vertoonde het skelet van een jongen van acht of negen jaar de sporen van twee harde slagen met een scherp object dat bij een eerste slag was doorgedrongen in het linkse frontale gebied van de schedel maar dit was niet de oorzaak van de dood. De tweede slag was fataal want die veroorzaakte breuken die liepen van de occipitale schedelzone naar de rechtse frontale zone. In Basta zijn op een staal van 29 schedels 5 schedels met sporen van genezen schedelbreuken vastgesteld.(492)
Jachtwapen: de slinger (Zie boek p. 212-213)
Besluit
Keith Otterbein stelt dat het neolithicum in Zuidwest-Azië hoofdzakelijk een vreedzame periode was. Hij ziet vrede als een voorwaarde voor het ontstaan van landbouw. De zorg voor planten die tot domesticatie zou leiden kon niet zonder lange periodes van vrede. Als voorbeeld geeft hij Abu Hureyra. De site was ontstaan tijdens het natufiaan en bleef bestaan tot rond 5000 VOT toen het bijna 6000 inwoners telde. Er is geen bewijs voor oorlogvoering gedurende de 4500 jaar van het bestaan van Abu Hureyra.(496)

Dr. Marc Vermeersch – marc.vermeersch@gmail.com

Het grootste deel van deze tekst komt uit:
Marc Vermeersch. Boek 3, Het ontstaan van landbouw en veeteelt in Zuidwest-Azië en de verspreiding er van naar Europa, West-Azië en Afrika., p. 211-213.

Andere blogs in de kleine geschiedenis van geweld
Deel 1: Geweld bij chimpansees, bonobo’s en de mens 
Deel 2: Het moordinstinct
Deel 3: in de prehistorie
Deel 4: het neolithicum
Deel 5: bij de Australische Aboriginals

[1] Neolithicum: dit is wereldwijd de periode van het ontstaan of de invoering van de landbouw.