Long read

essay van gastauteur Tom Sauer

De grootste uitdagingen zijn kernwapens en klimaatopwarming. In een wereld in transitie doet Europa er goed aan zich bescheiden op te stellen. Herstructurering van de 80-jarige VN dringt zich op.

Tenzij u (alleen) op een andere planeet woont, weet u dat samenleven niet altijd makkelijk is, maar niet onmogelijk en soms of veelal verrassend aangenaam. Het vereist wel respect ten aanzien van elkaar, wat op zijn beurt een portie inlevingsvermogen (empathie) vergt. Welnu, hetzelfde geldt min of meer voor de internationale politiek. Staten worden geacht vreedzaam met elkaar om te gaan. Na twee wereldoorlogen hebben we dat gecodificeerd in het VN Charter.

Vogelperspectief

De afgelopen decennia, en dat vergeten we soms, is de wereldgemeenschap op veel vlakken vooruitgegaan: welvaart, armoedebestrijding, geletterdheid, mobiliteit, internet, enz. De gemiddelde burger op deze planeet is nog nooit zo rijk geweest. Al blijven er natuurlijk substantiële verschillen tussen Noord en Zuid en tussen inwoners van elk land. Dit vogelperspectief is soms nodig om afstand te kunnen nemen van de waan van de dag, zoals de gelimiteerde escalatie tussen Israël en Iran van afgelopen week. De neiging bestaat immers om steeds kort op de bal te spelen, waarbij oorlogen en aanslagen het wereldnieuws domineren, en dus de kans groot is dat de wereld door een bril met donkere glazen wordt bekeken. In die val mogen we nooit trappen.

De neiging bestaat immers om steeds kort op de bal te spelen, waarbij oorlogen en aanslagen het wereldnieuws domineren, en dus de kans groot is dat de wereld door een bril met donkere glazen wordt bekeken.

De wereld is wel in transitie, en dat is normaal aangezien de machtsbalans tussen (grote) staten altijd aan verandering onder hevig is. Toegegeven, vandaag inderdaad meer dan anders. De VS, de benign hegemon van en in de Westerse wereld, laat voor het eerst van zijn pluimen, heeft intern katten te geselen, en vervalt mogelijks opnieuw in isolationisme. Andere landen zoals China en India zitten de VS op de hielen, zeker op vlak van economie. Het Globale Zuiden, die we tot voor kort nog de Derde Wereld noemden, volgt in hun slipstream en gedraagt zich assertiever. Kortom, de aannames achter de liberale internationale wereldorde die na WO II gecreëerd werd, worden door meer en meer opkomende landen in de wereld in vraag gesteld.

China

Er is geen consensus (meer) over wat we moeten verstaan onder mensenrechten, en de toename van het aantal democratieën is gestopt. Dat alles wordt dan weer op zijn beurt als een bedreiging ervaren door de elite in de Westerse wereld, zij die het voor het zeggen hebben (gehad). Alleen al demografisch zal het zwaartepunt van de wereld gevoelig veranderen met daarbij een cruciale rol voor Afrika. Mogelijks wordt China binnenkort de economische nummer één, al zijn eerdere voorspellingen in die richting niet uitgekomen. Europeanen, met binnenkort nog amper 5% van de wereldbevolking, doen er in ieder geval goed aan om zich wat bescheidener op te stellen.

Europeanen, met binnenkort nog amper 5% van de wereldbevolking, doen er in ieder geval goed aan om zich wat bescheidener op te stellen.

Het omgekeerde lijkt vandaag het geval als we zien hoe de EU het narratief van een normatieve speler achter zich heeft gelaten en volop de kaart kiest van geopolitiek en defensie. Een vorm van hubris? De aanleiding is de oorlog in Oekraïne, die in de Westerse media geduid wordt met wat ik het oorlogsnarratief noem: een zeer éénzijdige blik op de oorzaken en de daarmee gepaard gaande oplossingen van het conflict. Volgens deze pensée unique is de grote boosdoener President Poetin, die vergeleken wordt met Hitler, en dus op dezelfde manier moet worden aangepakt.

Non-beleid

Als bevoorrecht waarnemer van de internationale politiek sinds de j’80 is deze onkritische analyse voor mij een grote verrassing en teleurstelling. Er zijn immers meer genuanceerde en complexere analyses mogelijk wat de ontstaansgeschiedenis van deze oorlog betreft, en die door grote namen in het wereldje worden gedeeld (Henry Kissinger, Noam Chomsky, Jeffrey Sachs, John Mearsheimer, Stephen Walt, Anatol Lieven, Edgard Morin, Jürgen Habermas, Paus Franciscus, en vele anderen), maar die dus door de mainstream media, en dan voornamelijk de audio-visuele media, worden doodgezwegen. Het gevolg is dat onze beleidsvoerders weinig weerstand ondervinden om hun non-beleid verkocht te krijgen aan de publieke opinie:

• economische sancties (die door de andere werelddelen buiten de VS niet gevolgd worden en dus ook weinig impact hebben),
• (dure) opvang van Oekraïense vluchtelingen (in schril contrast met de pushbacks op de Middellandse Zee),
• de energiewende met tijdelijke hoge inflatie tot gevolg (en waarbij zowel de VS als China lachende derden zijn),
• een substantiële verhoging van de defensie-uitgaven (en dus minder uitgaven voor klimaat, sociale zekerheid en onderwijs),
• wapenleveringen die vooral de Amerikaanse defensie-industrie goed uitkomen,
• het heruitvinden van de NAVO als collectieve defensie-organisatie,
• een EU die naar de pijpen danst van de nieuwe Oost-Europese lidstaten door van defensie een hot item te maken,
• enzovoort.

En dat alles om Oekraïne te helpen. Op het terrein geldt sinds de winter van 2022/2023 echter een impasse, en sinds kort veroveren de Russen zelfs traag maar zeker opnieuw meer grondgebied op de Oekraïners. Het enige positieve daaraan is dat de kans op een nucleaire oorlog vermindert, aangezien dat scenario vooral kans maakt als Rusland uit Oekraïne wordt gekegeld (wat het meest fair zou zijn, maar dus gevaarlijk). Ik heb elders (zie de herwerkte derde editie van mijn boek) beschreven hoe de vork echt in de steel zit wat de oorsprong van dit conflict betreft, en wat de gevolgen daarvan zijn voor mogelijke uitwegen.

Uitdagingen

Dit brengt ons tot de twee grootste planetaire uitdagingen van vandaag en de komende decennia: de gevaren van kernwapens en klimaatopwarming en de daarmee gepaard gaande vermindering van de biodiversiteit. Op vlak van bewustwording van beide bedreigingen is er een groot verschil. Buiten een korte opflakkering aan het begin van de oorlog in 2022 liggen (te) weinig burgers wakker van kernwapens. Het klimaatprobleem staat wel op de kaart, al zijn we op vlak van bewustwording mogelijks ook al over het hoogtepunt heen.

De oplossing voor kernwapens is in principe veel simpeler dan voor het klimaatprobleem, met name het elimineren van alle kernwapens. Dat laatste is ook door het Nonproliferatieverdrag – dat door quasi alle staten in de wereld werd ondertekend – wettelijk bindend voorgeschreven. Geen haar op het hoofd van de kernwapenstaten die die verplichting echter au serieux neemt. Bijgevolg zien we ook op dit vlak toegenomen druk en assertiviteit door het Globale Zuiden (die indertijd verplicht werden af te zien van kernwapens) die mee het initiatief hebben genomen om een nieuw verdrag te onderhandelen dat sinds 2021 ook van kracht geworden is: het Nucleair Verbodsverdrag dat kernwapens verbiedt. Nu nog de kernwapenstaten overtuigen.

Stigmatiseren

Een eerste stap in die richting zou al kunnen zijn dat de bondgenoten van die kernwapenstaten van kamp veranderen zodat het kleine clubje kernwapenstaten in hun blootje komt te staan. Zolang dat niet gebeurt, zal het moeilijk zijn om die enkele staten met massavernietigingswapens te stigmatiseren. België, dat eerder een leidende rol speelde op vlak van het verbieden van anti-persoonsmijnen en clustermunitie, en sinds kort ook op vlak van killer robots, kan misschien een tandje bijsteken? Fatalisten geloven er niet in. Niets doen is echter geen oplossing, want stilstaan betekent ook in dit geval achteruitgaan, lees meer kernwapenstaten zien opduiken (zoals binnenkort mogelijks Iran, gevolgd door Saudi-Arabië, Turkije, Z-Korea, en wie weet Oekraïne) en mogelijks zelfs terroristische organisaties.

België, dat eerder een leidende rol speelde op vlak van het verbieden van anti-persoonsmijnen en clustermunitie, en sinds kort ook op vlak van killer robots, kan misschien een tandje bijsteken?

Voorstanders en tegenstanders van kernwapens trekken nu al verschillende conclusies uit de oorlog in Oekraïne. Voorstanders wijzen er op dat Oekraïne destijds beter de Sovjetkernwapens had behouden en “geloven” dat ook nu nucleaire afschrikking werkt; tegenstanders zien in dit conflict net het bewijs dat kernwapens niet enkel dienen ter afschrikking, maar wel degelijk zouden kunnen worden ingezet met alle catastrofale gevolgen van dien. Diezelfde kernwapenproblematiek speelt ook op in een andere hotspot met name Taiwan, oftewel China versus de VS. Ook India en Pakistan vlogen elkaar de afgelopen jaren meermaals in de haren, ondanks het feit dat je zou kunnen verwachten dat ze voorzichtiger zouden zijn sinds het testen van kernwapens in 1998.

Doomsday clock

Zelfs in Israël opperde onlangs een parlementslid en nadien zelfs een minister het idee om Gaza met een atoombom te vernietigen. Ondertussen hebben we directe aanvallen gezien tussen Israël en Iran, ook al weer een precedent. Mogelijks geeft dit alles op zijn beurt meer “munitie” aan de voorstanders van kernwapens in Iran. De doomsday clock heeft nooit dichter bij 12 uur gestaan. En los van de mediagenieke oorlogen zijn er de vele oorlogen (o.a. in Afrika) die de Westerse media nooit halen. Hetzelfde geldt voor de 108 miljoen mensen die op de vlucht zijn voor die oorlogen.

Het is dus niet allemaal koek en ei. De grote vraag is: hoe gaan we ermee om. Kruipen we in onze schelp of nog erger in een egelstelling waarbij elke staat zich verder bewapent? De wereldwijde uitgaven voor defensie hebben een recordhoogte van 2,2 triljoen $ bereikt, geld dat niet aan meer constructieve zaken kan worden uitgegeven.

De wereldwijde uitgaven voor defensie hebben een recordhoogte van 2,2 triljoen $ bereikt, geld dat niet aan meer constructieve zaken kan worden uitgegeven.

De enige oplossing voor de aanpak van de twee hogervermelde planetaire bedreigingen alsook voor vele andere uitdagingen is samenwerking, multilateralisme en dus het oprichten van internationale organisaties, en het afspreken van regels gecodificeerd in internationale verdragen. Met vallen en opstaan. Op globaal niveau moet de Verenigde Naties versterkt worden. Deze mondiale collectieve veiligheidsorganisatie moet meer armslag krijgen en die kan enkel komen van de lidstaten (onder druk van de burgers van die lidstaten).

Het is hoog tijd dat de samenstelling van de VN Veiligheidsraad aangepast wordt aan de veranderde omstandigheden, door bijvoorbeeld het aantal permanente leden uit te breiden (zoals met India, Brazilië, minimaal één Afrikaans land, minimaal één moslimland, de EU in plaats van het VK en Frankrijk, etc). Verder moet het vetorecht aan banden worden gelegd door creatieve oplossingen (max aantal keer dat het mag gebruikt worden; niet bruikbaar in geval van bepaalde gevallen zoals genocide; een grotere rol voor de Algemene Vergadering bij veelvuldig gebruik van het vetorecht; etc). De Sustainable Development Goals van de VN kunnen ook een boost gebruikten, nu het er op lijkt dat slechts 15% van die doelstellingen in 2030 gehaald zullen worden.

Europese veiligheidsorde

In Europa zal na de oorlog in Oekraïne serieus nagedacht moeten worden over hoe de Europese (of alsnog Euro-Atlantische) regionale veiligheidsorde er zal moeten uitzien. En welke plaats is weggelegd voor Oekraïne en Rusland? Rusland zal immers altijd onze buur blijven. Dan kunnen we er maar beter goede maatjes mee zijn. Ook al is het geen democratie. Voor alle duidelijkheid: ik verkies ook democratieën boven autocratieën en dictaturen. Maar is het aan ons om met het superieure vingertje in de lucht te gaan zwaaien en te gaan bepalen hoe andere staten hun polis inrichten? Ik denk meer en meer van niet.

Rusland zal immers altijd onze buur blijven. Dan kunnen we er maar beter goede maatjes mee zijn. Ook al is het geen democratie.

Dat moet in die landen van onderuit worden beslecht. En als wij problemen hebben als Rusland en China via hybride manieren bij ons roet in het eten gooien, dan moeten wij ook niet verschieten dat zij diezelfde reflex hebben als wij ons moeien met hun systeem. We moeten van onze “liberale” wolk komen en respect hebben voor de eigenheid van andere landen, zeker als het om grootmachten gaat, tenminste zolang diezelfde grootmachten zich houden aan de afgesproken regels in de internationale politiek. Diezelfde zelfkritische houding hebben we nodig ten aanzien van ons kapitalistisch systeem dat ons welvaart heeft bezorgd, maar ons tegelijkertijd opgezadeld met industrieën die ons klimaat zodanig veranderen dat het een veiligheidsprobleem wordt.

We kunnen enkel hopen dat sommige van deze ideeën aan bod komen op de UN Summit of the Future die in september 2024 in New York zal doorgaan. De wereldleiders die daar verzameld zullen zijn, worden geacht een Pact of the Future op te stellen, zodat met vereende krachten de vele uitdagingen die op ons afkomen constructief kunnen worden aangepakt. VN Secretaris-Generaal António Gutteres heeft hiervoor in juli 2023 al zijn New Agenda for Peace gelanceerd. De wereldleiders kunnen het zich niet veroorloven dat deze bijeenkomst een slag in het water wordt. De 80-jarige VN verdient beter.

*****

Tom Sauer is professor Internationale Politiek aan de Universiteit Antwerpen en auteur van ‘De Strijd voor Vrede. En hoe we die kunnen winnen’ (Pelckmans, derde en herwerkte editie, maart 2024).

*****

Dit artikel verscheen eerder op Geopolitiek in perspectief, waar lezers ook een reactie kunnen achterlaten.

Steun voor een nieuwe website

We hebben uw hulp nodig voor een essentiële opfrissing van de website. Om die interactiever, sneller en gebruiksvriendelijker te maken hebben we 30.000 euro nodig. Elke bijdrage, groot of klein, helpt. Met uw donatie ondersteunt u onafhankelijke journalistiek die de verhalen blijft brengen die er echt toe doen. Laat uw hart spreken.

Steun hier